اپنا دیش پرایا دیش سوندر سنگھ اپل
ہوائی جہاز وچ بیٹھیاں جدوں آواز آئی کہ اسیں پالم ہوائی اڈے اتے اترن والے ہاں، سارے مسافر آپو-اپنیاں پیٹیاں بنھ لین، تاں میرے من وچ اکہِ جہی خوشی ہوئی۔ میں دو مہینیاں دی پردیس یاترا پچھوں اپنے وطن نوں ویکھن، اپنے سبندھیاں نوں ملن اتے اپنی ماں بولی راہیں سدھے منہ نال گلّ کرن 'تے سہک گیا سی۔ پردیس وچ لگاتار کئی ہفتے انگریزی بول-بول کے منہ آکڑ گیا لگدا سی۔ اپنے نال بیٹھے کینیڈیئن دوست رابرٹ انکلنگ نوں بڑے تپاک نال مجبوراً انگریزی وچ آکھیا، "لے مترا! تیار ہو جا، آ گیا ای میرا شہر۔"
جہاز ہن نیواں، بہت نیواں ہندا جا رہا سی۔
میں اپنی نال والی کھڑکی دے شیشے وچوں باہر جھاکن دا یتن کیتا، پر باہر چارے پاسے ہنیرا ہی ہنیرا سی۔ ہاں، روشنی دیاں چارے پاسے سجیاں بتیاں دے ٹمٹماؤندے دیوے جویں مینوں جی آیاں آکھ رہے ہون۔ پھر مینوں لال جہی بتی نظر آئی۔ میں جوش وچ آ کے رابرٹ نوں پکڑ کے بولی گیا، بولی گیا۔ ایہہ ویکھ، ایہہ لال بتی پھوڈ کارپوریشن آف انڈیا دے اناج گودام دی اے۔ ایہہ گدام میری پتنی دے پھپھڑ نے بنوایا سی۔ ایہہ چمکدیاں بتیاں ساڈے راجوری گارڈن دیاں ہن۔ میرا گھر پالم توں بہتا دور نہیں، بہتے جہاز ساڈی کالونی دے اپروں دی لنگھ کے جاندے ہن۔ ہو سکدا اے، میرے دو منزلے مکان دی چھت اپر کھلوتی میری پتنی ہیٹھوں ساڈے جہاز نوں تکّ رہی ہووے۔ میں جہاز دے پہنچن دا سماں اس نوں لکھ دتا سی۔
میں ویکھیا رابرٹ میریاں جھلّ-بللیاں گلاں 'تے ہسّ رہا سی، پر اوہ مینوں خوشی نال ابلدا ویکھ کے پرسنّ وی ہو رہا سی، کیونکہ میرے نال کینیڈا وچ گزارے کجھ ہفتیاں پچھوں اوہ وی بھارت نوں ویکھن لئی کاہلا ہو گیا سی۔ میں اس نوں دسیا سی کہ سپت سندھو سبھیتا دنیاں دیاں سبھ توں پراتن سبھیتاواں وچوں ہے۔ ایہہ ویداں، رشیاں-منیاں دا دیش ہے جتھے دھارمکتا صدیاں توں راج کردی چلی آ رہی ہے۔ اتھے بہتے لوکاں، خاص کر کے پینڈوآں دے چہریاں اپر کھڑی مانسک شانتی دی سگندھ ہر اک نوں اپنے ولّ کھچّ لیندی ہے۔ رابرٹ انکلنگ کینیڈا دا چنگا پرسدھ ساہتکار سی جس دا بھارت اتے بھارتیاں بارے بڑا ہی چنگا وچار سی۔ مینوں ملن پچھوں اتے اپنے گھر مینوں کئی ہفتے رکھن اتے وچار-وٹاندرا کرن بعد تاں اوہ بھارت دی دھرتی اتے لوکاں نوں اپنیاں اکھاں نال تکن لئی اتاولا ہو گیا سی، "مسٹر سنگھ، مینوں اپنے نال بھارت لے چلینگا؟ میں اس مہان ملک نوں اپنیاں اکھاں نال ویکھنا چاہندا ہاں۔"
ہن ہوائی جہاز دھرتی اتے اتر آیا سی اتے اپنے رک والے ٹھکانے ولّ دوڑدا ہویا ہولی-ہولی رفتار گھٹا رہا سی۔
پھر کسٹم لئی لمیاں قطاراں لگّ گئیاں۔ ہریاں بتیاں والیاں کھڑکیاں اگے لگیاں قطاراں کجھ ودھیرے لمیاں سن اتے لال بتیاں والے پاسے مسافر گھٹّ آئے سن۔ کسٹم انسپیکٹر ہر مسافر دے چہرے توں شکّ دی عینک تھانیں پہلاں کجھ پڑھدے، پھر اس انوسار اس دے سامان دی تلاشی لیندے۔ انج کھلوتیاں-کھلوتیاں سانوں دو-ڈھائی گھنٹے ہو گئے، پر حالاں ساڈی واری نہیں سی آئی۔ رابرٹ نوں ایہہ دیری بہت چبھّ رہی لگدی سی؛ کیونکہ اوہ اس طرحاں دی دیری دا عادی نہیں سی۔ شکر-شکر کر کے وقت آیا کہ کسٹم انسپیکٹر نوں ساڈیاں اکھاں وچ وی جھاکن دی فرصت ملی۔ اس اک-اک کپڑا پھرولیا، اک-اک بکسا کھلھوایا اتے اوہناں وچ طریقے نال ٹکائیاں وستاں نوں بڑی بے دردی نال بکھیریا اتے اپنے دماغی کمپیوٹر ولوں ملے ہندسے نوں اس اک کاغذ 'تے لکھ کے سانوں لاگلے بینک وچ رقم جمع کراؤن لئی ہدایت کیتی۔ پیسے جمع کرا دتے گئے۔ ہوائی جہاز توں اترن توں لے کے ہوائی اڈے توں باہر نکلن تیک سانوں ہن چار گھنٹے لگّ گئے سن۔ میں پردیس دے گھٹو-گھٹو پنج-چھ اڈیاں وچوں لنگھیا ساں پر کسے تھاں وی اتنا سماں کسٹم والیاں نے میرا نہیں سی ضایع کیتا۔
گھر جدوں ٹیکسی راہیں پہنچے تاں ٹیکسی والے نے رٹا پا دتا۔ سامان دے کرائے سمیت اوہ میرے کولوں سٹھّ روپئے جھاڑنا چاہندا سی، پر میں اس نوں کہہ رہا ساں کہ میٹر مطابق تیہہ روپئے توں ودھ میں اک پیسہ نہیں دینا۔ میرے نال ودیشی نوں ویکھ کے اتے ساڈے چمکدے بکسیاں دے بھلیکھے وچ آ کے اوہ وٹر بیٹھا سی۔ اخیر ایہہ سوچ کے کہ رابرٹ اتے بھارتی ٹیکسی والیاں بارے برا پربھاو نہ پوے، میں اخیر چالی روپئے دین 'تے راضی ہو گیا۔
"باہر جا کے ودیشیاں 'تے ہزاراں روپئے لٹا آؤنگے پر گھر آ کے اپنے بھراواں نوں چار پیسے فالتو دین ویلے ایہناں دی جان نکل جاندی اے۔"
ٹیکسی والا ساڈے آنڈھیاں-گانڈھیاں نوں سناؤن لئی اچا-اچا بول کے اپنا غبار کڈھ رہا سی۔
میں رابرٹ دے ساہمنے شانت رہن کارن ٹیکسی والے نوں سمجھایا، "میں لیکھک ہاں اتے مینوں بھارت سرکار نے اپنے خرچے اتے باہر کانفرنس وچ شامل ہون لئی بھیجیا سی۔ بھلیکھا نہ کھا، میں کوئی وپاری نہیں۔" پر جاپدا سی، سر توں پیراں تیک مینوں ویکھن پچھوں ایہہ سچ وی اس نوں جھوٹھا لگّ رہا سی جس کارن اوہ بڑ-بڑ کردا ٹیکسی وچ جا بیٹھا۔
گھر وچ گہما-گہمی ہو گئی سی۔ بیوی بچے آپو-اپنیاں آئیاں چیزاں ویکھ پرسنّ ہو رہے سن۔ نہاؤن دھون اتے ناشتہ کرن پچھوں وچاری بیوی نے دسیا کہ دفتر وچوں اکو مہینے دی تنخواہ ملی سی جس لئی دفتر والیاں نوں اگاؤں رسید دے گیا ساں۔
"میں بڑی مشکل نال منگ-تنگ کے، تے پیسے لین والیاں نوں ٹال-ٹول کے، دو مہینے مساں ٹپائے ہن۔ گھر وچ دن لئی سبزی لیاؤن جوگے وی پیسے نہیں۔"
میں دو مہینے باہر دوستاں-متراں کول مہمانیاں کھاندیاں اپنے اس گھر دے دال روٹی دے مصلے توں بری رہا ساں، پر اج میری پرانی اوکھیائی بھری یتھارتھک زندگی چٹان بن کے میرا راہ ملی بیٹھی سی۔ میں سوچاں وچ پے گیا۔ اج سنچروار اے، دفتر میں پرسوں جانا اے۔ پھر تنخواہ پتہ نہیں کتنے دناں پچھوں ملدی اے۔ گھر کول والے بینک دے حساب وچوں تاں میں پونجھ-پانجھ کے اتے دوستاں کولوں قرضے لے کے مساں ایف.ٹی.ایس راہیں ملن والے پنج سو ڈالراں دا بندوبست کیتا سی۔ پھر خیال آیا کہ مین مارکٹ والے بینک کھاتے دا پتہ کراں۔ شاید کجھ بچے-کھچے چار پیسے پئے ہون۔ دو سال توں جدوں دا گوانڈھ وچ ایہہ بینک کھلھیا سی، میں دور دے اس بینک وچ جانا ہی چھڈّ دتا سی۔ باہروں آئے چیک گوانڈھی بینک وچ جمع کراؤنا تے کڈھاؤنا آسان رہندا سی۔ سماں وی گھٹّ لگدا سی، نالے گوانڈھ وچ کھلھی اس بینک دی نویں شاکھا دے کرمچاری وی تاں اپنی سفلتا پراپت کرن واسطے کجھ ودھیرے ہی دیالو سن۔
اپنی الماری دی ادھا-پونا گھنٹہ پھولا-پھالی کرن پچھوں اس دور والے بینک دی چیکّ بکّ اتے پاس بکّ مساں لبھی۔ پاس بکّ وچ دیکھیا تاں پتہ لگا کہ تنّ سالاں توں میں اس نوں ٹھیک کروایا ہی نہیں۔ تنّ سال پہلاں دی کسے تاریک سمیں اس وچ بقایا دو سو دس روپئے سٹھّ پیسے لکھیا ہویا سی پر گوانڈھ وچ کھلھن والے بینک توں پہلاں والے کجھ مہینیاں وچ پتہ نہیں کتنے پیسے جمع کرائے اتے کتنے کڈھائے سن۔ چیکّ بکّ انوسار میں پچھلی وار کوئی دو سال پہلاں پنجاہ روپئے کڈھائے سن۔
چیکّ بکّ تے پاس بکّ نوں سنبھال کے جدوں میں بینک جان دی گلّ رابرٹ نوں دسی تاں اوہ وی نال جان لئی تیار ہو پیا۔ اوہ بھارت دا متوالہ اتھوں دے لوکاں دے جیون نوں ہر پکھوں اپنی اکھیں ویکھ کے اپنیاں رچناواں وچ انکت کرن دا چاہوان سی۔
بینک وچ پہنچ کے امید توں الٹ میں ویکھیا، کوئی جانیا-پچھانیا پرانا چہرہ نہیں سی نظر آ رہا۔ سارے دے سارے کرمچاری جاں تاں ترقی مل جان کارن جاں پھر اس برانچ دے بوجھل کم دے بھار توں بچن لئی تبدیلی کرا گئے لگدے سن۔ میں بچت والے کھاتے دی باری اگے سجی مہکاں چھڈدی خوبصورت عورت نوں کم کردیاں دیکھیا۔ سوہنی عورت دی موجودگی کویں واتاورن نوں خوشگوار بنا دندی ہے، میں سوچیا۔ اس دی باری اگے پنج-ستّ منکھ قطار بنائی کھڑے سن۔ میں تے رابرٹ وی اس قطار وچ کھڑے ہو گئے۔ پندراں منٹاں وچ مساں دو-تنّ بندیاں دی بھگتان ہوئی۔ میں گھڑی ولّ ویکھیا، مساں اک گھنٹہ رہِ گیا سی بینک نوں بند ہون وچ، کیونکہ اج سنچروار ہون کارن بینک نے ساڈھے گیاراں وجے بند ہو جانا سی۔ رابرٹ نے میرے کولوں پچھیا، "اتھے بینک وچ ٹیلر سسٹم نہیں لاگوُ کیتا گیا؟"
"وڈے-وڈے کجھ بینکاں وچ ہی ایہہ سسٹم جاری کیتا گیا اے، ساریاں وچ نہیں۔" میں اتر دتا۔"
"تدے بھگتان کرن وچ اتنی دیری لگّ رہی اے۔"
جدوں میری واری آئی تاں گیاراں وجع چکے سن۔ میں اس خوبصورت نازنینا نوں مسکرا کے نمستے آکھی، کیونکہ پچھم وچ دو مہینے گھمن کارن اتھوں دا کجھ اثر میں نال لے آیا ساں، پر لگدا سی کہ اس نوں میرا مسکرانا اتے خاص انداز وچ نمستے بلاؤنا چنگا نہیں سی لگا۔
"کم دسو مسٹر؟" اوہ رکھے جہے ڈھنگ نال بولی۔
"کھاتہ نمبر 7894 دا بیلنس کتنا ہے؟"
"تہانوں اس نال مطلب؟"
"ایہہ میرا کھاتہ اے۔ میرے کول اس کھاتے دی ایہہ پاس بکّ اے۔" میں اپنی پاس بکّ اگے کردیاں کیہا۔
"ایہہ تاں کوئی وی لیا سکدا اے۔" اس اسے بے رخی نال اتر دتا۔
اس رکھے تے شکی اتر نے مینوں حیران-پریشان کر دتا۔
"پر میرے کول میری چیکّ بکّ وی اے۔" میں اس دا وشواس جتن لئی حوصلے نال اتر دتا اتے سوچیا کہ ضروری نہیں کہ سندر شکل والیاں دا سبھاء وی چنگا ہووے۔
"اس نال کوئی فرق نہیں پیندا۔" اس میرے ولّ بناں ویکھیا آکھیا۔
"مینوں بیلنس دسوگے تاں ہی تے میں پیسے کڈھوا سکانگا۔" میں اپنے کم توں اس نوں جانو کراؤندیاں کیہا۔
"سانوں بیلنس دسن دی اجازت نہیں۔ نیکسٹ مین۔" اس دی بے رخی ہن ودھیرے تلخ ہو گئی لگدی سی۔ اس دی اس بدتمیزی نے مینوں وی غصہ چڑھا دتا۔
"کمال ہے، میرے ہی اکاؤنٹ دا مینوں ہی بیلنس نہیں دسیا جا سکدا، ایہہ کتھوں دا نیم اے؟"
"تسی بینک منیجر نوں جا کے پچھو۔"
"اوہ باؤ اگیوں ہٹو، ہوراں دا کم تے ہون دے۔" میرے پچھے کھلوتے بندے نے مینوں ہٹاؤندیاں کیہا اتے اپنا چیکّ اس دے ہتھ وچ دے دتا۔
میں تے رابرٹ خالی بینچ 'تے آ کے بیٹھ گئے۔
رابرٹ نوں گلّ دی سمجھ نہیں سی آ رہی۔ میں ساری گلّ اس نوں انگریزی وچ جدوں سمجھائی تاں اس نوں میری گلّ 'تے یقین نہ آیا۔ اس نوں اتھے ہی بیٹھن دی تاکید کر کے میں منیجر دے کمرے ولّ اکلا ہی چلا گیا، کیونکہ اتھے ہون والی ٹکر اتے ملن والی نموشی کارن رابرٹ دیاں نظراں وچ میں بھارت ماں نوں ہور نہیں سی ڈگانا چاہندا۔ اتھے وی لمی قطار لگی ہوئی سی۔ مینوں اس بے رخی نے مجبور کر دتا، کینیڈا اتے امریکہ دے بینکاں وچ وہار نال اس دا ٹاکرا کرن 'تے۔ اک دن میں تے رابرٹ کسے دوجے شہر وچ ساں۔ رابرٹ نوں پیسیاں دی لوڑ پئی اتے اس جھٹّ اپنا کارڈ وکھا کے اس شہر دی اس بینک برانچ توں پیسے بناں کسے دقت دے چیکّ راہیں کڈھوا لئے سن، حالانکہ اس دا کھاتہ اسے بینک دے کسے دوجے شہر وچ سی۔ پھر بوسٹن وچ کنولجیت دی گلّ یاد آئی۔ رات دے اٹھ وجع چکے سن اتے آ کے کہن لگا، "میں بینک 'چو کجھ پیسے کڈھاؤن چلیا ہاں، ہنے واپس آ جاواںگا۔"
"اتھے وی نائیٹ شفٹاں دیاں بینک برانچاں کم کردیاں ہن؟" میں جانکاری لئی پچھیا سی۔
"نہیں برانچ تاں بند ہو گئی ہونی اے، پر پیسے نکل آؤنگے۔"
تے میں اپنی اس حیرانی نوں مٹاؤن لئی اس نال ہو تریا ساں۔ دو-چار منٹاں وچ ہی ساڈی کار بینک دے باہر جا رکی۔ کنولجیت نے برانڈے وچ لگے اک ینتر دے کجھ نمبر دبائے۔ لائیٹ جگی اتے چھوٹی ٹرے ورگی سٹیل دی سلیٹ باہر آئی۔ کنولجیت نے اپنا کارڈ اس اپر رکھ دتا اتے بٹن دبایا۔ اوہ سلیٹ اندر چلی گئی۔ پھر اس کمپیوٹر دے کجھ ہور نمبر دبائے اتے ادھے منٹ پچھوں کارڈ تے سو ڈالر دے نوٹ باہر آ گئے۔ میں ایہہ سارا کجھ ویکھ کے حیران، ہور حیران ہو رہا سی۔ کنولجیت نے مینوں سمجھایا، اتھے کمپیوٹر سسٹم چلدا اے۔ ہنیرے-سویرے لوڑ پین 'تے اک خاص رقم تیک پیسے کڈھوائے جا سکدے نے۔ ہر کھاتیدار دا کوڈ نمبر ہے جس نوں دباؤن نال کارڈ پا کے پیسے کڈھوائے جا سکدے نے۔ میرے کارڈ دی اینٹری اندر ہو گئی اتے سویرے بینک کرمچاری آ کے اس نوں میرے کھاتے وچ لکھ دینگے۔"
لنڈن وچ میرے اک دوست نے مینوں چیکّ دتا سی اتے میں بناں کوئی شناخت دتیاں بینک توں پیسے کڈھوا لئے سن۔ اوہناں ملکاں وچ کروڑاں ڈالراں دی قیمت نال بھرے ساماناں دے جنرل سٹور چلدے ہن۔ ہر وستو 'تے قیمت چھپی ہوئی ہے۔ لوکی آپو-اپنا لوڑوندا سامان چکّ کے قیمت ادا کر کے بناں کسے شکّ دے چلے جاندے ہن۔
میں پچھم دے سماج دے کار-وہار وچ چھائے اس اعتبار دا جدوں اپنے دیش وچ شکّ دی بنیاد 'تے کھڑے سمچے جیون نال مقابلہ کیتا تاں میں کمب گیا۔ کی کدے ساڈے بھارتی جیون وچ وی اس اعتبار دی انج مہک آئیگی؟"
ہن میری واری سی منیجر نوں ملن دی۔ میں منیجر نوں ساری گھٹنا بڑے طیش وچ آ کے سنائی، پر اوہ بڑے آرام نال میری گلّ نوں مسکراؤندیاں سندا رہا۔ پھر بولیا، "کاؤنٹر 'تے بیٹھی مسز آہلووالیا نے جو کجھ تہانوں دسیا اے، اوہ سبھ کجھ نیماں انوسار اے۔"
"بڑا بے ہودہ نیم اے۔ کوئی آپ وی اپنے بینک بیلنس توں جانو نہیں ہو سکدا۔ پھر اوہ پیسے کویں کڈھائے؟"
"مسٹر کاہلے نہ پؤ۔" منیجر نے اسے طرحاں دھیرج نال مینوں شانت ہون لئی کیہا۔
پھر اس چٹّ 'تے میرا کھاتہ نمبر لکھ کے چپڑاسی نوں لیجر تے دستکھتاں والی فائیل لیاؤن دی ہدایت کیتی۔ دو منٹاں پچھوں اوہ دوویں چیزاں لے آیا۔ کھاتے 'تے نظر مارن پچھوں اس دسیا کہ میرے حساب وچ اک سو پنجتر روپئے چالی پیسے ہن۔ رقم دسن پچھوں اس میرے ولّ انج تکیا جویں کہہ رہا ہووے، 'جھگے وچ بقایا رقم تاں پونے دو سو ہے اتے غصہ اتنا جویں لکھاں روپئے بینک وچ جمع کرا رکھے ہون۔ اتھے قدر لکھانپتیاں دی ہندی ہے، ککھانپتیاں دی نہیں۔ بینک اوہناں امیراں دیاں مہربانیاں نال چلدا ہے، تہاڈے ورگے ٹٹپونجیاں دے سہارے نہیں۔'
میں ڈیڈھ سو دا چیکّ کٹّ کے اس دے اگے کیتا۔ اس میرے دستخطاں نوں کئی واری فائیل دے دستخطاں نال ملایا اتے پھر بڑے گہہ نال میرے چہرے 'تے کجھ پڑھنا چاہیا جویں کسٹم انسپیکٹر نے پڑھیا سی۔
"تہاڈے سگنیچر نہیں ملدے پر چلو ڈیڈھ سو دی ہی تاں رقم اے۔" اس بڑا احسان کردیاں کیہا۔ پھر اس میرے چیکّ اپر لال سیاہی نال اک گھگی پھیر دتی اتے چیکّ پھر اسے کاؤنٹر 'تے لجان لئی آکھیا۔
اپنے ہی دیش وچ اپنی ہی کالونی دے اپنے ہی بینک کھاتے وچ آپ ہی پیسے کڈھواؤن ویلے جو میری درگت اج ہوئی سی، اس نے مینوں سر توں پیراں دے نہوآں تیک کمبا دتا سی۔ میں مسکراہٹ دی چادر اوڈھ کے اپنی ہوئی نموشی نوں کجن دا پورا یتن کیتا، پر انج جاپدا سی کہ رابرٹ وچلے لیکھک نے پورے ارتھاں سمیت سبھ کجھ پڑھ لیا سی۔
