پنگھوڑا نزہت عباس
نکے ہندیاں ساڈے محلے وچ اک دنیا وسدی سی۔ سبھ دی آپو اپنی سیانپ سی جویں کہ بابو رفیق ٹیلیفون والے مشہور سن تے محلے دے باقی گھر کجھ انج بلائے جاندے سن جویں کہ بنک والی، ڈپو والی، کپڑے والی، دوکان والی، ملّ والی، مکاناں والی، ٹرکّ والی، سکول والی، پلاٹ والی، کوٹھی والے تے کتاباں والی۔ جد عورتاں بارے گلّ ہندی تے ایہہ سارے ناں بدل کے کجھ انج بن جاندی؛ بنک والی، پلاٹ والی، مکاناں والی تے بابو رفیق دی وہوٹی مشہور سی ٹیلیفون والی۔
ایہدے علاوہ اوہ نوں نگوری وی آکھیا جاندا سی، کیوں جے اوہ گورے رنگ دی سی تے سگوں گوڑھے لال جامنی ہرے تے پیلے کپڑے پاکے ہور وی گورے رنگ نوں ودھیرا کردی رہندی سی۔ بابو رفیق دی اک بھین وی سی جہڑی استانی سی تے شام نوں محلے دے بچیاں نوں ٹیوشن وی پڑھاندی سی۔اسدے مکھ تے موٹیاں اکھیاں اداس لگدیاں تے اوہ بہت گھٹّ بولدی سی ۔
31 مارچ نوں سکولے نویں جمائتے چڑھن دا دہاڑ ہندا سی ۔ امی کئی دناں توں میرے تے نکے ویراں لئی چنگے نتیجے دی آس وچ کامیابی دے مٹھے ہار بنا رہی سی۔ مکھانے، چھوارے، ٹھوٹھی، منکے، پتاشے تے وچ وچ پیلے گیندے دے پھلّ پرو رہی سی۔ ماں ساڈے لئی ایہہ ہار ہر ورھے بنؤندی سی۔ جدوں اسیں پاس ہو کے گھر آؤندے تے اوہ ہار ساڈے گلّ وچ پاندی مبارک دندی منہ چمدی سی۔ گل وچ ہار پاؤندیاں ای اسیں میوے تے پھلّ کھاون لگّ پیندے سی۔
مینوں کئی ورھیاں مگروں پتہ لگیا بئی گیندے دے پھلّ کھاون لئی نہیں سی ۔ محلے وچ بہت سارے بال پاس ہندے سی پر میوے دے ہار سبھ نوں نہیں سی ملدے ۔ کئی ماواں خوشی وچ کھنڈ ونڈدیاں تے کئی لڈو پر میوے دے ہار سانوں اگے پڑھن نوں ہلا شیریل دندے۔ سارا دن اسیں گل وچ ہار پاکے محلے دے ہر گھر بنا کسے روک ٹوک دے نسے بھجے پھردے رہندے ۔ ادوں بال تے گھر سانجھے ای ہندے سی۔
جدوں میں چوتھی جماعت چڑھی تے امی نے ہار گل وچ پاندیاں ای آکھیا توں ہن وڈی جمائتے چڑھ گئی ایں جے چاہویں تے بابو رفیق دی بھین کولوں ٹیوشن وی پڑھ لیا کریں۔ میں اسے ویلے خوشی خوشی بابو رفیق ولّ جا کے دسّ دتا کہ چھٹیاں توں بعد میں آپا کول پڑھن آیا کرانگی۔ اس دن بابو رفیق گھر سی مینوں ویکھ کے پچھن لگے، "نہ گلّ سن توں انا پڑھ کے کی کرنا ایں؟ کی توں استانی بننا ای؟" میں اجے سوچ ای رئی سی کہ اوہناں نے میرا ہار ہتھ وچ پھڑدیاں اپنیاں انگلاں میرے سینے وچ کھوبھ دتیاں۔ میں بھجن لگی تے میرا ہتھ پھڑ کے آکھن لگے "ایہہ ہار تے بڑا مزیدار لگّ ریا اے ایدھے وچوں اک چھوارا میں وی کھا لواں؟" "نہیں نہیں ایہہ پاس ہون والے بچیاں لئی ہندے نے تہاڈے لئی نہیں ۔" بابو رفیق نے اپنی وہوٹی ولّ ویکھ کے آکھیا "لؤ جی ایہہ سمجھدی اے کہ اسیں پاس ہوئے بناں ای ٹیلیفون دے محکمے وچ افسر بن گئے آں" اوہ دوویں ہسن لگّ پئے تے میں بھجّ کے گھر آ گئی۔
چوتھی کلاس چڑھدیاں ای میں روز شام نوں آپا کول پڑھن جاندی سی۔اوہ مینوں کوٹھے دی چھت اتے لے جاندی جتھے اسیں اک منجی اتے بہہ کے پڑھنا شروع کردے پر چھیتی ای آپا مینوں جمع تفریق دے سوال دے کے آپ تھلے باورچی خانے وچ چلی جاندی سی۔میں سوال مکا کے آپا نوں واج ماردی ۔ آپا جواب وچ آکھدی ہن پہاڑے یاد کر۔ پہاڑے مینوں سبھ یاد نیں ۔ایہہ سن کے اوہ مینوں کتاب وچوں کہانی کاپی اتے لخن ولّ لائی رکھدی۔ مینوں ویکھو ویکھی محلے دیاں دو چار ہور کڑیاں ٹیوشن پڑھن آؤن لگّ پئیاں سن۔ ایہناں دے آؤن نال اک فیدا ہویا کہ اسیں آپس وچ کھیڈاں کھیڈدیاں ویلا لنگھا لیندے تے آپا نوں تھلیوں واج مارن دی لوڑ ای نہ پیندی۔
ہولی ہولی بابو رفیق دے گھر تے اوہدے چار چپھیرے توں جانکاری ودھ گئی سی۔ اوہناں دے نال والے کوٹھے اتوں اک منڈا سانوں تاڑدا رہندا سی۔اک دہاڑے اس نے کجھ لکھ کے روڑے اتے لپیٹ کے ساڈے ولّ سٹیا ۔ سانوں سبھ نوں کمبنی آ گئی سی کہ جے آپاں نے دیکھ لیا تے ساڈا کی بنیگا؟ ایس وچ کی غلط سی اوہ تے نہیں سی پتہ، پر ساڈا سبھ دا ساہ سکّ گیا سی ۔دماغ وچ سوال اگدے سن پر پتہ نہیں کیوں سوال پچھن دی ہمت ای نئیں سی پیندی۔ ہر روز حیاتی اک ڈرامے وانگ چلی جا رہی سی جہدے وچ اسیں وی نکے نکے کردار سی۔
مینوں اپنے گھر تے بابو رفیق دے گھر دا فرق وی نظر آؤن لگّ پیا سی۔ میرے گھر دا ماحول تے سوچن دا انداز وکھرا ای سی۔ میرے بھرا دے بہت سارے دوست یار اکثر آؤندے تے پتہ نہیں اوہ سارے کوئی لمیاں لمیاں تقریراں تے بحثاں کردے۔ میری ماں ایہناں لئی بڑے چاء نال روٹی بناندی تے ریجھ نال اوہناں نوں کھواندی ۔ لگدا سی کہ اے سبھ بڑا ای اہم کم کر رہے نیں۔ ایہہ کتاباں والے سارے لوگ کسے ہور ای دنیا دی مخلوق لگدے سن۔
اک دن میں اپنے بھرا نوں پچھ ای لیا کہ ایہہ تسی کی گلاں کردے او تے ایہناں کتاباں وچ کی لخیا ای؟ اوہ نما جیہا ہسیا تے آکھن لگا "توں وی ایہہ کتاباں پڑھیا کر تے نالے ساڈے وچ بہہ کے سنیا کر کہ اسیں کی گلاں کردے آں۔" اگلے دن شام نوں میں اپنے بھرا نال جڑکے پڑھے لکھیاں دے سٹڈی سرکل وچ بیٹھ گئی۔مینوں کجھ وی سمجھ نہیں آیا تے اوہناں دے ہلدے بلھاں وچوں بسّ دو اکھر گھڑی مڑی آکھے جان پاروں مینوں یاد رہِ گئے تے اوہ سن سماجی نائنسافی۔
اک دو دناں بعد میرے بھرا نے پچھیا "اچھا تے کی سمجھ آئی تینوں سٹڈی سرکل وچوں؟" میں کنی دیر سوچن مگروں جواب دتا "سمجھ تے کجھ نئیں آئی۔ خورے اوہ ڈاکٹر صاب گھڑی مڑی کی آکھی جا رہے سن سماجی نائنسافی۔ بھلا ایہہ سماجی نہ انصافی کی ہندی اے ؟" بھائی جان ہسیا تے آکھن لگا "ویکھ نہ ایہہ سماج جس وچ اسیں رہندے آں ظلم نال بھریا اے ۔ اسیں سارے سماج نوں نائنسافیاں تے ظلم توں آزاد کرن لئی اکٹھے ہندے آں۔ اپنا شعور ودھاؤن لئی پڑھدے آں۔کیوں جے پڑھن تے اوہدے بارے تبادلہ-اے-خیال توں بعد ای سوچ صاف ہندی اے۔ ایہہ ساڈی ذمہ داری اے کہ مظلوم تے بے خبر لوکاں نوں ایہہ گلّ سمجھائی جاوے کہ اوہناں نال کی کی ظلم تے نائنسافیاں ہو رئیاں نیں۔سانوں کٹھے ہو کے جدو جہد کرن دی لوڑ ای۔" میں سر ہلا ہلا کے اپنی جان چھڑائی پر رات سون توں پہلے میں دیر تیکر سوچدی رہی کہ ایہہ تے بھائی کولوں پچھیا ای نئیں کہ اوہ بے خبر مظلوم لوک رہندے کتھے نیں؟ جہناں نوں دسن دی لوڑ اے کہ اوہناں تے ظلم ہندا اے تے اوہ سماجی نہ انصافی دا شکار نیں۔
اگلے دن بابو رفیق ولّ گئی تے ایہہ سوال مڑمڑ دماغ وچ گھمی جا رہا سی پڑھن وچ دل وی نئیں لگّ رہا سی۔ استانی کولوں سوال پچھیا ای نئیں جا سکدا سی پر اج بابو رفیق گھر ای سی تے اپنا نیلے رنگ دا سکوٹر دھو رہا سی۔ میں چھٹی کر کے گھر جان لگی اس نے میری بانہہ پھڑ روک لیا۔ "ہاں بھئی ہو گئیاں پڑاeھیاں ؟" میں اپنے دھیانے اپنی چپّ وچ ساں۔ آخر میں بابو رفیق کولوں پچھ لیا "تہانوں پتہ اے اوہ لوکی کتھے رہندے نیں جہڑے بے خبر نیں بئی اوہناں تے ظلم ہندا اے ؟ تسی تے پڑھے لکھے وی اوہ نالے باہر اندر جاندے رہندے او۔ اوہ لوک کنی کو دور رہندے نیں؟" اج بابو رفیق میری گلّ سن کے ہسیا نہیں سی تے نہ ای اس نے میری بانہہ مڑ پھڑی پر بڑی گوڑھی نظر نال مینوں ویکھ کے آکھن لگا ایہہ توں کی جھلیاں وانگوں گلاں کر رئی ایں تیرا دماغ تے نئیں چل گیا؟ اپنی پڑھائی وچ دھیان دیا کر، تے نالے گلّ سن نکی عمرے ایہو جہیاں گلاں نئیں سوچی دیاں۔
جدوں گھر اپڑی تے بھائی اپنے اک نوجوان شاگرد نال گلاں کر رہا سی ۔ "توں ذرا سوچ انسان تے جانور وچ کی فرق ای؟ سانوں اشرف المخلوک کیوں آکھیا جاندا ای؟ ایس لئی نہ کہ اسیں سوچ سکدے آں تے جانور نہیں ۔بھلا سوچ ایس ہکائت دا کی مطلب ای؟ ایہدا مطلب اے کہ سوچو، غور کرو تے زندگی نوں بامقصد بناؤ۔" اس شاگرد نے پچھیا کہ ایہہ سوچن دا عمل کویں شروع ہندا ای؟ میرے بھرا نے چھیتی نال جواب دتا کہ ایہہ تے بہت سوکھا ای۔ ساڈے آلے دوآلے جو کجھ وی ہو رہا ہندا اے اوہدا گوہ نال مطالعہ کرو یعنی اپنے آسے پاسے دھیان نال ویکھو تے اوہناں حالاتاں نوں سمجھن دی کوشش کرو، جو سمجھ نہ آئے اوہدے تے سوال کرو۔ادوں تیکر آرام نال نہ بیٹھو جد تیکر گلّ سمجھ نہ آ جائے۔ حیاتی تے کھلی کتاب دی طرحاں ساڈے آلے دوآلے کہانی دی طرحاں سدا چل رئی ہندی اے۔ اوہ ساڈے انساناں توں صرف اناں ای چاہندی اے کہ اسیں ایہنوں گوہ نال دیکھیئے، گوہ نال سنیئے تے کجھ چنگا عمل کریئے ۔
مینوں نئیں پتہ کہ اس شاگرد نے بھائی توں ایہہ سبق سکھیا کہ نئیں پر میرے اتے اوہناں گلاں دا گوڑہا اثر ہویا سی ۔نال ای مینوں اپنے نکے ہندیاں دا اوہ حادثہ یاد آ گیا جدوں ساڈے علاقے دی ٹیکسٹائل ملّ وچ بھاف دی بھٹھی پاٹن نال کئی مزدور مارے گئے سی تے اگلے دن اخبار وچ نرے پکے مزدوراں دے مرن دی ای خبر چھپی سی۔ میرا پیو ایس ظلم تے کرلا اٹھیا سی۔ مینوں ہن کجھ کجھ سمجھ آؤن لگّ پئی سی کہ سماجی ظلم دا کی مطبل ای۔
میرا حیاتی نوں گوہ نال ویکھن دا سفر مڑ توں شروع ہویا جدوں میں اگلے دن بابو رفیق دے گھر گئی۔
بابو رفیق دیاں چار دھیاں سن۔ وڈی دھی چھ ورھیاں دی تے نکی کجھ مہینیاں دی۔ وڈیاں تنے کڑیاں ماں وانگوں گوریاں چٹیاں تے گول مٹول سن پر نکی دھی پکے رنگ دی پنگھوڑے وچ پئی نظر ای نئیں سی آؤندی۔ مینوں محسوس ہویا کہ کوئی وی اس بچی نوں گودی وی نہیں چکدا نہ لوریاں سناندا تے نہ کوئی لاڈ کردا اے ۔ اوہ اکثر روندی رہندی تے روون دی 'واز وی کمزور تے بے بس جئی ہندی۔ میرا ایس بالڑی نال عجیب جیہا رشتہ بن گیا ۔ میں آؤندیاں جاندیاں ایس بچی نوں ویکھن دی کوشش کردی سی۔ مینوں نئیں یاد کہ میں کدی اوہدے پنگھوڑے کول اوہدی ماں، پیوھو جاں آپا نوں ویکھیا ہوئے، ہاں البتہ جدوں بچی روندی تے چھ سالاں والی کڑی اوہدے منہ وچ دودھ دی بوتل لا دندی سی۔ اک دن کوٹھے اتے بہت دھپّ تے گرمی سی ۔ آپا نے سانوں تھلے ویہڑے وچ بیٹھ کے پڑھن دا حکم دتا۔ بابو رفیق دی وہوٹی ساڈے کول ای بیٹھی دال چگدی پئی سی۔ نکی کڑی رو رہی سی تے میرا دھیان اسے وچ لگا سی۔میرے اندر اک اچونواہی لگی سی پر مینوں پتہ نہیں سی کہ میں اس دا کی کراں۔اخیر میرے توں رہا نہ گیا تے میں کہہ ای دتا باجی کاکی روندی پئی ای۔ اس نے کھجھ کے آکھیا، ایس چڑیل دا کی ای، ایہہ تے روندی رہندی ای۔میں حیران ہوئی تے اوہدے کھجھن توں اینی ڈری کہ مینوں کجھ ہور پچھن دی سرت تے حونصلہ ای نہ رہا۔
اس دن گھر آ کے میں ماں نال گلّ کرن دی وی کوشش کیتی پر اوہ کماں تے پروہنیاں وچ ایسی رجھی سی کہ میرے دل دی دل وچ رہِ گئی ۔ بھرا یونیورسٹی داخلے لئی لاہور گیا سی تے میں ہور کسے نال گلّ نہ کر سکی۔ اس رات میں اس بچی دی بے بسی اتے فٹّ فٹّ روئی سی۔ اگلے دن پتہ نہیں کیوں میں آپا کول پڑھن لئی چھیتی چلی گئی۔ آپا نہا رئی سی تے بابو رفیق دی وہوٹی کوٹھے اتے لیڑے پھولن گئی سی باقی کڑیاں کھیل رئیاں سن پر پنگھوڑے وچوں ہمیش وانگوں نمی نمی روون دی واج آ رئی سی۔ میں ہمت کر کے پنگھوڑے کول بیٹھ گئی تے پنگھوڑا ہلاردیاں بچی نوں پہلی واری گوہ نال ویکھیا۔ اوہ انج منہ کھولدی سی جویں کوئی پیاسا چڑی دا بوٹ ہوئے ۔اوہ نکی جئی بچی پیار نوں ترسی ہوئی سی۔ میرا جی کیتا میں اس نوں چکّ کے اپنے گھر لے جاواں۔ باجی دی واج نیں مینوں ڈرا دتا۔توں ایس چڑیل کول بیٹھی کی کر رئی ایں؟میرا دل دھڑک رہا سی پر میں بنا سوچیاں پچھ لیا "تسی ایہنوں چڑیل کیوں کہندے او؟" اوہنے متھے تیوڑی پاکے گھوردیاں ہویاں آکھیا، "نہ رنگ نہ روپ، کالی کلوٹی چڑیل نئیں تے ہور کی اے ؟" ایہہ آکھن مگروں بابو رفیق دی وہوٹی نے مینوں جھڑک کے آکھیا "توں اتھے پڑھن آؤندی ایں تے اپنا دھیان پڑھن وچ ای رکھیا کر بہتے سوال کرن دی لوڑ نئیں ۔ گلّ سمجھ گئی ایں کہ پھر سمجھاواں؟"
میں ڈردی پنگھوڑے توں پورے ہٹ گئی پر پیار نوں ترسی ہوئی اس بالڑی دی شکل تے بے بس روح میریاں سوچاں وچ رچ بسّ گئی ۔ میں ہر ویلے اس بالڑی تے ہون والے انیاں بارے سوچدی تے اپنیاں سوچاں وچ بالڑی نوں پنگھوڑے وچوں چکّ کے اپنے گھر لیاؤن دے سفنے بندی رہندی ۔ پر ایہہ نری کجھ ای دناں دی کھیڈ سی ۔ پیار بنا بالڑی دنو دن کمزور ہندی گئی تے اک دن پنگھوڑا خالی سی۔
