سردار جی خواجہ احمد عباس
لوک سمجھدے ہن سردار جی مر گئے ۔ نہیں ایہہ میری موت سی ۔ پرانے میں دی موت ۔ میرے تئسب دی موت ۔ نفرت دی موت جو میرے دل وچّ سی ۔
میری ایہہ موت کویں ہوئی ، ایہہ دسن لئی مینوں اپنے پرانے مردہ میں نوں زندہ کرنا پویگا ۔
میرا نام شیخ براہاندین ہے ۔
جدوں دلی اتے نویں دلی وچّ فرقو ہتیاواں اتے لٹّ – مار دا بازار گرم سی اتے مسلماناں دا خون سستا ہو گیا سی ، تاں میں سوچیا. . . واہ رے قسمت ! گوانڈھی وی ملیا تاں سکھ ۔ . . . جو گوانڈھی دا فرض نبھاؤنا جاں جان بچاؤنا تاں کی ، پتہ نہیں کدوں کرپان کھبھو دیوے !
گلّ ایہہ ہے کہ اس وقت تکّ میں سکھاں تے ہسدا وی ہندا سی ۔ اوہناں توں ڈردا وی سی اتے کافی نفرت وی کردا سی ۔ اج توں نہیں ، بچپن توں ہی ۔ میں شاید چھ سال دا سی ، جدوں میں پہلی وار کسے سکھ نوں ویکھیا سی ۔ جو دھپے بیٹھا اپنے والاں نوں کنگھی کر رہا سی ۔ میں چیخ پیا ، اوئے اوہ ویکھو ، عورت دے منہ تے کنی لمبی داڑی !
جویں – جویں عمر گزردی گئی ، میری ایہہ حیرانی فرقو نفرت وچّ بدلدی گئی ۔
گھر دیاں وڈیاں بڑیاں جدوں کسے بچے بارے وچّ بری گلّ دا ذکر کردیاں جویں ایہہ کہ اسنوں نمونیا ہو گیا سی اسدی ٹنگ ٹٹّ گئی سی تاں کہندے ، ہن توں دور کسے سکھ فرنگی نوں نمونیا ہو گیا سی جاں ہن توں دور کسے سکھ فرنگی دی ٹنگ ٹٹّ گئی سی ۔ بعد وچّ پتہ لگیا کہ ایہہ کوسنا سنّ 1857 دی یادگار سی جدوں ہندو – مسلماناں دے ستنترتا یدھ نوں دبان وچّ پنجاب دے سکھ راجیاں اتے اوہناں دی فوجاں نے فرنگیاں دا ساتھ دتا سی ۔ مگر اس وقت اتہاسک سچائیاں تے نظر نہیں سی، صرف اک اسپشٹ جیہا خوف ، اک عجیب سی نفرت اتے اک ڈونگھا دھارمک جنونّ ۔ ڈر تاں انگریز توں وی لگدا سی اتے سکھ توں وی ۔ مگر انگریز توں زیادہ ۔ اداہرن وجوں : جدوں میں کوئی دس سال دا سی اک روز دلی توں الیگڑ جا رہا سی ۔ ہمیشہ تھرڈ جاں انٹر وچّ سفر کردا سی ۔ سوچیا کہ اس وار سیکنڈ وچّ سفر کرکے ویکھیا جاوے ۔ ٹکٹ خرید لیا اتے اک خالی ڈبے وچّ بیٹھکے گدیاں تے خوب کدیا ۔ باتھروم دے آئینے وچّ اچک – اچک کے اپنا پرتیبمب ویکھیا ۔ سارے پکھے اکٹھے چلا دتے ۔ روشنیاں نوں وی جلایا کدے بجھایا ۔ مگر اجے گڈی چلن وچّ دو – تنّ منٹ باقی سن کہ لال – لال منہ والے چار فوجی گورے آپس وچّ ڈیم بلڈی قسم دی گل بات کردے ہوئے ڈبے وچّ وڑ آئے ۔ اوہناں نوں ویکھن سار ہی سیکنڈ کلاس وچّ سفر کرن دا میرا شوق رفو – چکر ہو گیا اتے اپنا سوٹکیس گھسیٹدا ہویا میں بھجیا اتے اک اتیئنت کھچاکھچ بھرے ہوئے تھرڈ کلاس دے ڈبے وچّ آکے دم لیا ۔ اتھے ویکھیا تاں کئی سکھ ، داڑیاں کھوہلیں ، کچھے پہنیں بیٹھے سن مگر میں اوہناں توں ڈر کے درجہ چھڈّ کے نہیں بھجیا صرف اوہناں توں ذرا ہٹّ کے بیٹھ گیا ۔
ہاں ، ڈر سکھاں توں وی لگدا سی مگر انگریزاں توں اوہناں نالوں زیادہ ۔ مگر انگریز انگریز سن ۔ اوہ کوٹ – پتلون پاؤندے سن ، تاں میں وی پہننا چاہندا سی ۔ اوہ ڈیم . . . بلڈی پھول والی زبان بولدے سن ، جو میں وی سکھنا چاہندا سی ۔ اسدے علاوہ اوہ حاکم سن اتے میں وی کوئی چھوٹا – موٹا حاکم بننا چاہندا سی ۔ اوہ چھری- کانٹیاں نال کھاندے سن ، میں وی چھری -کانٹیاں نال بھوجن کرنا چاہندا سی تاں کہ دنیاں مینوں تہذیب یافتہ سمجھے ۔
اوہناں دناں مینوں کال اتے اتہاسک سچائیاں دی سمجھ نہیں سی ۔ من وچّ صرف اک اسپشٹ -جیہا ڈر سی ۔ اک وچتر -جہی نفرت اتے دھرماندھتا سی ۔ ڈر انگریزاں توں وی لگدا سی اتے سکھاں توں وی ، پر انگریزاں توں زیادہ لگدا سی ۔
مگر سکھاں توں جو ڈر لگدا سی ، اس وچّ نفرت گھل – مل گئی سی ۔ کنے عجیب عجیب سن ایہہ سکھ ، جو مرد ہوکے وی سر دے وال عورتاں دی طرحاں لمبے -لمبے رکھدے سن ! ایہہ ہور گلّ ہے کہ انگریز فیشن دی نقل تے سر دے وال مڑاؤنا مینوں وی پنسد نہیں سی ۔ ابے دے اس حکم دے باو جود کہ ہر جمعہ نوں سر دے وال کھشکھشی کرائے جان ، میں وال خوب ودھا رکھے سن تاں کہ ہاکی اتے فٹ بال کھیڈدے وقت وال ہوا وچّ اڈن جویں انگریز کھلاڑیاں دے ۔ ابا کہندے ایہہ کی عورتاں دی طرحاں کمرکسے ودھا رکھے ہن ۔ مگر ابا تاں سن ہی پرانے وچاراں دے ۔ اوہناں دی گلّ کون سندا سی ۔ اوہناں دا بس چلدا تاں سر تے استرہ چلوا کے بچپن وچّ ہی ساڈے چیہریاں تے داہڑیاں بندھوا دندے ۔ ہاں ، اس تے یاد آیا کہ سکھاں دے عجیب ہون دی دوجی نسانی اوہناں دی داہڑیاں سن اتے پھر داہڑی – داہڑی وچّ وی فرق ہندا ہے ۔ مسلاً ابا دی داہڑی جسنوں بڑے ڈھنگ نال نائی پھرینچ-کٹّ بنایا کردا سی ۔ جاں تاؤ جی دی داہڑی ، جو نکیلی اتے چونچدار سی مگر اوہ وی کی داہڑی ہوئی جسنوں کدے قینچی ہی نہ لگے اتے جھاڑ-جھرکھاڑ دی طرحاں ودھدی رہے . . . الٹا تیل ، دہیں اتے جان کی – کی ملکے ودھائی جاوے ، اتے جدوں خوب لمبی ہو جاوے تاں اس وچّ کنگھی کیتی جاوے ، جویں عورتاں سر دے والاں وچّ کردیاں ہن ، عورتاں جاں پھر میرے ورگے سکول دے پھیشنپرست منڈے ۔ اسدے علاوہ میرے دادا حجور دی داہڑی وی لمبی سی اتے اوہ وی اس وچّ کنگھی کردے سن ، لیکن اوہناں دی تاں گلّ ہی ہور اتے سی ، اخیر اوہ میرے دادا جان ٹھہرے ، اتے سکھ تاں پھر سکھ سن ۔
میٹرک پاس کرن دے بعد مینوں پڑھن – لکھن لئی مسلم یونیورسٹی بھیجیا گیا ۔ کالج وچّ جو پنجابی منڈے پڑھدے سن ، اوہناں نوں اسیں دلی اتے اتر پردیش والے . . . مورکھ ،گنوار اتے اجڈّ سمجھدے سن ۔ نہ گلّ کرن دا سلیقہ ، ن کھان – پین دی تمیز ۔ تہجیب تاں چھو تکّ نہیں گئی سی اوہناں نوں ۔ ایہہ وڈے – وڈے لسی دے گلاس چھکن والے بھلا کی جانن کیوڑیدار پھالودے اتے لپٹن دی چاہ دا انند ! زبان بڑی بے ہودہ ۔ گلّ کرن تاں لگے لٹھّ مار رہے ہن. . . اسیں ، تسی ، ساڈے ، تہاڈے . . . لاحول ولاکووت ! میں تاں اوہناں پنجابیاں توں ہمیشہ کتراؤندا رہندا سی ۔ مگر ، خدا بھلا کرے ساڈے وارڈن دا کہ اوہناں نے اک پنجابی نوں میرے کمرے جگہ دے دتی ۔ میں سوچیا چلو ، جدوں نال رہنا ہی ہے تاں تھوڑھی – بہت دوستی ہی کر لئی جاوے ۔
کجھ ہی دناں وچّ ساڈی چنگی خاصی بنن لگی ۔ اسدا نام غلام رسول سی ۔ راولپنڈی دا رہن والا سی ۔ کافی مزیدار آدمی سی ۔ لطیفے خوب سناؤندا سی ۔
تسیں کہوگے ، گلّ چل رہی سی سردار جی دی . . . ایہہ غلام رسول کتھوں ٹپک پیا ! مگر دراصل ، اسدا اس قصے نال گہرا ناطہ ہے ۔ گلّ ایہہ ہے کہ اوہ جو لطیفے سناؤندا سی ، اوہ عامَ طور تے سکھاں دے بارے وچّ ہی ہندے سن ۔ جنہاں نوں سن – سنکے مینوں پوری سکھ قوم دیاں عادتاں ، اوہناں دے نسلی گناں اتے سموہک چرتر دا پوری طرحاں گیان ہو گیا سی ۔ غلام رسول دا کہنا سی کہ تمام سکھ مورکھ اتے بدھو ہندے ہن ۔ باراں وجے تاں اوہناں دی عقل بالکل خبط ہو جاندی ہے ۔ اسدے پرمان وچّ کنیاں ہی گھٹناواں پیش کیتیاں جا سکدیاں ہن ۔ مثال دے طور تے اک سردار جی دن دے باراں وجے سائیکل تے سوار امرتسر دے حالَ بازار وچیں لنگھ رہے سن ۔ چوراہے تے اک سکھ سپاہی نے روکیا اتے پچھیا ، تہاڈی سائیکل دی لائیٹ کتھے ہے ؟ سائیکل سوار سردار جی گڑگڑا کے بولے ، جمعدار صاحب ہنے – ہنے بجھ گئی ہے ، گھر توں جلا کے چلیا سی ۔ اس تے سپاہی نے چلان کٹن دی دھمکی دتی ۔ اک راہ جاندے سفید داڑی والے سردار جی نے وچّ- بچا کرایا “چلو بھائی کوئی گلّ نہیں ۔ لائیٹ بجھ گئی ہے تاں ہن جلا لؤ ۔” اتے اسے طرحاں دے انگنت لطیفے اسنوں یاد سن ، جنہاں نوں اوہ پنجابی سنواداں دے نال سناؤندا سی تاں سنن نوں والیاں دے ڈھڈّ وچّ ول پے جاندے سن ۔ واستو وچّ اوہناں نوں سنن نوں دا مزہ پنجابی وچّ ہی آؤندا سی ۔ کیونکہ اجڈّ سکھاں دیاں عجیب – او – غریب حرکتاں بیان کرن دا حق کجھ پنجابی ورگی اجڈّ زبان وچّ ہی ہو سکدا سی ۔
سکھ نہ کیول مورکھ اتے بدھو سن سگوں گندے سن جویں کِ اک پرمان غلام رسول ایہہ دندا سی کہ اوہ وال نہیں مناؤندے سن ۔ اسدے وپریت اسیں صاف – ستھرے گانجی مسلمان ہاں جو ہر آٹھوارے جمعے دے جمعے غسل کردے ہن ۔ سکھ لوک تاں کچھا پہنے سبھ دے ساہمنے ، نلکے دے ہیٹھاں بیٹھکے نہاندے تاں روز ہن لیکن والاں اتے داڑی وچّ نہ جان کویں گندیاں اتے گلیج چیزاں ملدے رہندے ہن ۔ انج میں وی سر تے اک حد تکّ گاڑھے دودھ ورگی لیمن – جوس گلیسرین لگاؤندا ہاں لیکن اوہ ولایت دے مشہور سگندھی کارخانے توں آؤندی ہے ، مگر دہیں کسے گندے – سادے حلوائی دی دوکان توں ۔
خیر جی ، اسیں دوسریاں دے رہن- سہن آدی توں کی لینا – دینا ۔ پر سکھاں دا اک سبھ توں وڈا دوش ایہہ سی کہ اوہناں وچّ اکھڑپنا، بدتمیزی اتے ماردھاڑ وچّ مسلماناں دا مقابلہ کرن دا حوصلہ سی ۔ ہن ویکھو نہ ، دنیاں جاندی ہے کہ اک اکلا مسلمان دس ہندواں جاں سکھاں تے بھاری پیندا ہے ۔ پھر ایہہ سکھ کیوں مسلماناں دا رعب نہیں مندے ؟ کرپان لٹکائے آکڑ – آکڑ کے مچھاں سگوں داہڑی تے وی تاء دندے ہوئے چلدے سن ۔ غلام رسول کہندا ، ایہناں دی ہیکڑی اک دن اسیں اجیہی کڈھانگے کہ خالصہ جی یاد ہی کرنگے !
کالج چھڈیاں کئی سال بیت گئے ۔
ودیارتھی توں میں پہلاں کلرک بن گیا اتے پھر ہیڈکلرک ۔ الیگڑ دا ہوسٹل چھڈکے نویں دلی دے اک سرکاری مکان وچّ رہن لگا ۔ ویاہ ہو گیا ، بچے ہو گئے ۔ اوہنیں دنیں اک سردار جی میرے گوانڈھ وچّ آباد ہوئے تاں مدتاں دے بعد اچانک مینوں غلام رسول دا کتھن یاد آ گیا ۔
ایہہ سردار جی راولپنڈی توں تبادلہ کرواکے آئے سن ، کیونکہ راولپنڈی ضلع وچّ غلام رسول دی بھوکھوانی دے مطابق سرداراں دی ہیکڑی چنگی طرحاں طرحاں کڈھی گئی سی ۔ گانجیاں نے اوہناں دا صفایا کر دتا سی ۔ وڈے سورما بندے سن ۔ کرپاناں لئی پھردے سن ۔ بہادر مسلماناں دے اگے اوہناں دی اک نہیں چلی ۔ اوہناں دی داڑیاں منّ کے اوہناں نوں مسلمان بنایا گیا سی ۔ زبردستی اوہناں دا ختنہ کیتا گیا سی ۔ ہندو اخبار ہمیشہ دی طرحاں مسلماناں نوں بدنام کرن لئی لکھ رہے سن کہ مسلماناں نے سکھ عورتاں ، بچیاں دا قتل کیتا ہے ۔ حالانکہ ایہہ کارا اسلامی پرمپرا دے خلاف ہے ۔ کسے مسلمان مجاہد کدے عورت جاں بچے تے ہتھ نہیں چکیا ۔ ہووے نہ ہووے ، اخباراں وچّ عورتاں اتے بچیاں دیاں لاشاں دے چتر جو چھاپے جا رہے سن ،اوہ جاں تاں جالی سن ، جاں سکھاں نے مسلماناں نوں بدنام کرن دے واسطے اپنے آپ اپنیاں عورتاں اتے بچیاں دا قتل کیتا ہووےگا ۔ راولپنڈی اتے پچھمی پنجاب دے مسلماناں اصلیت صرف انی ہے کہ مسلماناں دی بہادری دی دھانک بیٹھی ہے اتے جیکر نوجوان مسلماناں تے ہندو اتے سکھ لڑکیاں اپنے آپ لٹو ہو جان تاں اوہناں دا کی قصور ہے جے اوہ اسلام دے پرچار دے سلسلے وچّ ایہناں لڑکیاں نوں شرن وچّ لے لین ۔
ہاں ، تاں سکھاں دی کوری بہادری دا بھانڈا فٹّ گیا سی ۔ بھلا ہن ماسٹر تارہ سنگھ لاہور وچّ کرپان کڈھکے مسلماناں نوں دھمکی دیوے تاں۔
راولپنڈی توں بھجے ہوئے اس سردار اتے اسدی کنگالی ویکھکے میرا سینہ اسلام دی مہانتا دی روح نال بھر گیا ۔
ساڈے گوانڈھی سردار جی دی عمر کوئی سٹھّ سال دی ہوویگی ۔ داہڑی بالکل سفید ہو چکی سی ۔ حالانکہ موت دے منہ توں بچ کے آئے سن ، لیکن حضرت چووی گھنٹے دند کڈھ کڈھ ہسدے رہندے ۔ اس توں ظاہر ہندا سی کہ اوہ دراصل ، کنے مورکھ اتے بھاوہین ہن ۔
شروع – شروع وچّ اوہناں نے مینوں اپنی دوستی دے جال وچّ پھساؤنا چاہیا ۔ آؤندے -جاندے زبردستی گلاں کرن لگدے ۔ اس دن نہ جان اوہناں دا کہڑا تیوہار سی ۔ اوہناں نے ساڈے اتھے کڑاہ پرساد دی مٹھیائی بھیجی ( جو میری بیگم نے ترنت بھنگن نوں دے دتی ) پر میں زیادہ منھ نہیں لگایا ۔ کوئی گلّ ہوئی ، سکا – جیہا جواب دے دتا بس ۔ میں جاندا سی کہ سدھے منہ دو – چار گلاں کرلیاں تاں ایہہ پچھے ہی پے جاویگا ۔ اج گلاں تاں کلّ گالی- گلوچ ۔ گالاں تاں تسیں جاندے ہی ہاں سکھاں دی دال – روٹی ہندیاں ہن، کون اپنی زبان گندی کرے ، اجیہے لوکاں نال سنبندھ ودھاکے ۔
اک اتوار دی دوپہر نوں میں بیٹھا بیگم نوں سکھاں دیاں مورکھتاواں دے لطیفے سنا رہا سی ۔ اوہناں دی اکھیں ویکھی تصدیق کرن لئی ٹھیک باراں وجے میں اپنے نوکر نوں سردار جی دے گھر بھیجیا کہ اوہناں نوں پچھ کے آئے کہ کنے بجے ہن ؟ اوہناں نے کہہ بھیجیا کہ باراں بج کے دو منٹ ہوئے ہن۔ میں کیہا ، باراں بجے دا نام لیندے ہوئے گھبراؤندے ہن ! اتے اسیں خوب ہسے ۔
اسدے بعد وی میں کئی وار مورکھ بناؤن لئی سردار جی توں پچھیا کیوں سردار جی ، باراں بج گئے ؟
اتے اوہ بے شرمی توں دند پاڑ کے جواب دندے 'جی ساڈے تاں چووھی گھنٹے باراں بجے رہندے ہن !' اتے ایہہ قہقے اوہ خوب ہسے ، جویں ایہہ کوئی ودھیا مذاق ہووے ۔
مینوں سبھ توں زیادہ ڈر بچیاں دے ولوں سی ۔ اول تاں کسے سکھ دا وشواس نہیں کہ کدوں کسے بچے دے گلے تے کرپان چلا دے ، پھر ایہہ لوک راولپنڈی توں آئے سن ضرور دل وچّ مسلماناں نال دسمنی رکھدے ہونگے اتے بدلہ لین دی تاک وچّ ہونگے ۔ میں بیگم نوں تاکید کر دتی بچے ہرگز سردار جی دے مکان دی طرف نہ جان دتے جان ۔
مگر بچے تاں بچے ہی ہندے ہن ۔ کجھ دن بعد میں ویکھیا کہ اوہ سردار جی دی چھوٹی دھی موہنی اتے اوہناں دیاں پوتریاں دے نال کھیل – کدّ رہے ہن ۔ اوہ بچی ، جسدی عمر مشکل نال دس سال دی ہوویگی ، سچمچّ موہنی ہی سی ۔ گوری – چٹی ، تکھے نین -نقش . . . بے حدّ سندر ۔
ایہناں کمبکھتاں دیاں عورتاں کافی سندر ہندیاں ہن ۔ مینوں یاد آیا . . . غلام رسول کیہا کردا سی کہ جیکر پنجاب توں سکھ مرد چلے جان اتے عورتاں نوں چھڈّ جان تاں پھر حوراں دی تلاش وچّ بھٹکن دی ضرورت نہیں ! . . . ہاں ، تاں جدوں میں اپنے بچیاں نوں اوہناں دے نال کھیڈدے ویکھیا ، تاں میں اوہناں نوں گھسیٹدا ہویا گھر دے اندر لے آیا اتے خوب مار کٹائی کیتی ۔ پھر میرے ساہمنے گھٹّ – توں – گھٹّ اوہناں دی ہمت نہیں ہوئی کہ اوہ کدے ادھر دا رخ کرن ۔
بہت چھیتی سکھاں دی اصلیت پوری طرحاں صاف ہو گئی ۔ راولپنڈی توں تاں اوہ کائراں دی طرحاں ٹھک کے آئے سن ، لیکن پوربی پنجاب وچّ مسلماناں نوں گھٹّ گنتی وچّ پاکے اوہناں تے ظلم ڈھاہنا شروع کر دتا ۔ ہزاراں سگوں لکھاں مسلماناں نوں شہید ہونا پیا ۔ اسلامی خون دیاں ندیاں وگ تریاں ۔ ہزاراں عورتاں نوں ننگا کرکے جلوس کڈھیا گیا ۔ جدوں توں پچھمی پاکستان توں بھجے ہوئے سکھ انی وڈی تعداد وچّ دلی آؤنے شروع ہوئے سن اس مہاماری دا اتھے تکّ پجنا یقینی ہو گیا سی ۔ میرے پاکستان جان وچّ اجے کجھ ہفتیاں دی دیر سی اس لئی میں اپنی پتنی – بچیاں نوں تاں وڈے بھائی دے نال ہوائی جہاز راہیں کراچی بھیج دتا اتے اپنے آپ ، خدا دا بھروسہ کرکے اتھے ٹھہریا رہا ۔ ہوائی جہاز وچّ سامان حالانکہ زیادہ نہیں جا سکدا سی ، اس لئی میں پوری اک ویگن بکّ کروا لئی ۔ مگر جس دن میں سامان بھیجن والا سی ، اس دن سنیا کہ پاکستان جان والیاں گڈیاں تے حملے کیتے جا رہے ہن ، اس لئی سامان گھر وچّ ہی پیا رہا ۔
پندراں اگست نوں آزادی دا جشن منایا گیا ، پر مینوں اس آزادی نال بھلا کی دلچسپی سی ! میں چھٹی منائی اتے دن بھر لٹیا رہا ڈان اتے پاکستان ٹائیمس پڑھدا رہا ۔ دوناں اخباراں وچّ اس گھوشت آزادی دے پرکھچے اڑائے گئے سن . . . اتے سدھ کیتا گیا سی کہ کس پرکار ہندواں اتے انگریزاں نے مسلماناں دا بیج نعش کرن دی سازش کیتی سی ۔ ایہہ تاں ساڈے قاعدے اعظم دا ہی چمتکار سی ، کہ پاکستان لے کے ہی رہے ۔ پھر وی انگریزاں نے سکھاں دے دباء وچّ آکے امرتسر جو ہے ، ہندوستان نوں دے دتا ۔ ورنہ ساری دنیاں جاندی ہے کہ امرتسر شدھ اسلامی شہر ہے . . . اتے اتھے دی سنہری مسجد سنسار وچّ گولڈن ماسک دے نام نال مشہور ہے . . . نہیں – نہیں ، اوہ تاں گرودوارہ ہے اتے گولڈن ٹینپل کہاندا ہے ۔ سنہری مسجد تاں دلی وچّ ہے ۔ سنہری مسجد ہی نہیں جامہ مسجد ، لال – قلعہ وی ۔ نجامدین اولیا دا مزار ، ہمایوں دا مقبرہ ، سپھدرجنگ دا مدرسہ . . . یعنی چپے – چپے تے اسلامی حکومت دے نشان ملدے ہن ۔ پھر وی اج اس دلی سگوں کہنا چاہیدا ہے کہ شاہجہاناباد تے ہندو سامراج دا جھنڈا پھہرایا جا رہا سی ! سوچکے میرا دل بھر آیا کہ دلی جو کدے مسلماناں دی راجدھانی سی ، سبھیتا اتے سنسکرتی دا پرمکھ کیندر سی ، ساڈے توں کھوہ لئی گئی اتے سانوں پچھم والا پنجاب اتے سندھ ، بلوچستان آدک ورگے اجڈّ اتے گنوارو علاقیاں وچّ زبردستی بھیجیا جا رہا سی ، جتھے کسے نوں صاف – ستھری اردو بولنی وی نہیں آؤندی ۔ جتھے سلواراں ورگا جوکرنما لباس پایا جاندا ہے ۔ جتھے ہلکی – پھلکی پائیے بھر وچّ ویہہ چپاتیاں دی بجائے دو – دو سیر دیاں ناناں کھادھیاں جاندیاں ہن۔
پھر میں دل نوں مضبوط کرکے کہ قاعدے اعظم اتے پاکستان دی خاطر ایہہ قربانی تاں اسیں دینی ہوویگی مگر پھر وی دلی چھڈن دے خیال نال دل مرجھایا ہی رہا . . . شام نوں جدوں میں باہر نکلیا اتے سردار جی نے دند کڈھکے کیہا ،” کیوں بابو جی ! تسیں خوشی نہیں منائی ؟ تاں میرے جی وچّ آئی کہ اسدی داڑی نوں اگّ لگا دیواں ۔ ہندوستان دی آزادی اتے دلی وچّ سکھ شاہی آخر رنگ لیاکے ہی رہی ۔ ہن پچھمی پنجاب توں آئے ہوئے رپھیوجیاں دی گنتی ہزاراں توں لکھاں تکّ پہنچ گئی ۔ ایہہ لوک اصل وچّ پاکستان بدنام کرن لئی اپنے گھر – وار چھڈّ اتھوں بھجے سن ۔ اتھے آکے گلی – کوچے وچّ اپنا رونا روندے پھردے ہن ۔ کانگرسی پروپیگنڈا مسلماناں دے ورودھ زوراں نال چل رہا ہے اتے اس وار کانگرسیاں نے چال ایہہ چلی کہ بجائے کانگرس دا نام لین دے راشٹری سوییم سیوک سنگھ اتے شہیدی دل دے نام نال کم کر رہے سن حالانکہ دنیاں جاندی ہے کہ ایہہ ہندو چاہے کانگرسی ہون جاں مہاں سبھائی سبھ اک ہی تھیلی دے چٹے- بٹے ہن ۔ چاہے دنیاں نوں وکھاؤن دی خاطر اوہ اپروں اپروں گاندھی اتے جواہرلال نہرو نوں گالیاں ہی کیوں نہ دندے ہون ۔
اک دن سویرے خبر ملی کہ دلی وچّ قتل عام شروع ہو گیا ہے ۔ کرولباگ وچّ مسلماناں دے انگنت گھر ساڑ دتے گئے . . . چاننی چوک دے مسلماناں دیاں دوکاناں لٹّ لئیاں گئیاں اتے ہزاراں دا صفایا ہو گیا !
خیر ، میں سوچیا نویں دلی تاں اک عرصے توں انگریزاں دا شہر رہا ہے ۔ لارڈ ماؤنٹبیٹن اتھے رہندے ہن۔ گھٹّ – توں – گھٹّ اتھے تاں اوہ مسلماناں تے اجیہا ظلم نہیں ہون دینگے ۔
ایہہ سوچ کے میں دفتر دی طرف چل پیا ، کیونکہ اس دن میں اپنے پراویڈینٹ فنڈ دا حساب کرنا سی ۔ اصل وچّ اسے لئی ہی میں پاکستان جان وچّ دیر کر دتی سی ۔ ہنے میں گول مارکیٹ تکّ ہی اپڑیا سی کہ دفتر دا اک ہندو بابو ملیا ۔ اسنے کیہا ، کتھے چلے جا رہے ہو ؟ جاؤ واپس جاؤ ، باہر نہیں نکلنا ۔ کناٹ پلیس وچّ بلوائی مسلماناں نوں مار رہے ہن ۔
میں واپس بھجّ آیا ۔
اپنے سکیئر وچّ اپڑیا ہی سی کہ سردار جی نال مٹھبھیڑ ہو گئی ۔ کہن لگے ، شیخ جی ، فکر نہیں کرنا ۔ جدوں تکّ اسیں سلامت ہاں ، تینوں کوئی ہتھ نہیں لگا سکدا ۔
میں سوچیا کہ اسدی داڑی دے پچھے کنا بے ایمانہ چھپیا ہویا ہے ۔ دل وچّ تاں. . .خوش ہے کہ چلو اچھا ہویا مسلماناں دا صفایا ہو رہا ہے مگر زبانی ہمدردی جتا کے میرے تے احسان کر رہا ہے کیونکہ سارے سکیئر وچّ سگوں تمام سڑک تے میں اکلا مسلمان سی ۔ میننوں ایہناں کاپھراں دی ہمدردی جاں ترس نہیں چاہیدا ہے ! میں اپنے کواٹر وچّ آ گیا کہ میں ماریا وی جاواں تاں دس – ویہہ نوں مار کے ۔ سدھا اپنے کمرے وچّ گیا ، جتھے پلنگھ دے ہیٹھاں میری شکاری دونالی بندوق رکھی سی ۔ جدوں توں دنگے شروع ہوئے سن میں کارتوس اتے گولیاں دا زخیرہ جماں کر رکھیا سی ۔ پر اتھے بندوق نہیں ملی ۔ سارا گھر چھان ماریا ۔ اسدا کتے پتہ نہیں چلیا ۔
“ کیوں حجور ، کی کھوج رہے ہو تسیں ؟ ایہہ میرا وفادار نوکر ممدو سی ۔
“میری بندوق کتھے گئی ؟” میں پچھیا ، اسنے کوئی جواب نہیں دتا مگر اسدے چہرے توں صاف سی کہ اسنوں پتہ ہے ۔ شاید اسنے چھپائی ہے جاں چرائی ہے ۔
“بولدا کیوں نہیں ؟” میں ڈپٹ کے کیہا تدّ اصلیت پتہ لگی کہ ممدو نے میری بندوق چرا کے اپنے دوستاں نوں دے دتی ہے ، جو دریا گنج وچّ مسلماناں دی حفاظت لئی ہتھیار جماں کر رہے سن ۔ اوہ وی وڈے جوش وچّ سی ، سرکار ، انگنت بندوقاں نے ساڈے کول ۔ ستّ مشین گناں ، دس پسٹل اتے اک توپ ۔ اسیں کاپھراں نوں بھنکے رکھ دیوانگے ، بھنکے !”
میں کیہا، “ میری بندوق نال دریاگنج وچّ کاپھراں نوں بھنّ دتا گیا تاں اس نال میری حفاظت کویں ہوویگی ؟ میں تاں اتھے نہتھا کاپھراں دے چنگل وچّ پھسیا ہویا ہاں ۔ اتھے مینوں بھنّ دتا گیا تاں کون ذمہ دار ہووےگا ؟” میں ممدو نوں کیہا کہ جویں وی ہووے ، اوہ چھپدا – چھپاؤندا دریاگنج جاوے اتے میری بندوق اتے سو – دو سو کارتوس وی لے آئے ۔ اوہ چلا تاں گیا ، لیکن مینوں وشواس سی کہ ہن اوہ پرط کے نہیں آویگا ۔
“ ہن میں گھر وچّ بالکل اکلا رہِ گیا سی ۔ ساہمنے کارنس تے میرے پتنی – بچیاں دیاں تصویراں چپچاپ مینوں گھور رہیاں سن ۔ ایہہ سوچ کے میریاں اکھاں وچّ ہنجھو آ گئے کہ ہن اوہناں نوں ملاقات ہوویگی وی جاں نہیں ، میریاں اکھاں بھر آئیاں ۔ مگر پھر اس خیال نال کجھ سنتشٹی وی ہوئی کہ گھٹّ -توں -گھٹّ اوہ تاں صحیح سلامت پاکستان پہنچ گئے ہن ۔ کاش ، میں پراویڈینٹ فنڈ دا لالچ نہ کیتا ہندا !
“ستسری اکال ؟ ہر ہر مہادیو !” دوروں آوازاں قریب آ رہیاں سن ۔ ایہہ دنگائی سن ۔ ایہہ میری موت دے دوت سن ۔ میں زخمی مرگ دی طرحاں ایدھر – ادھر ویکھیا جو گولی کھا چکا ہووے اتے جسدے پچھے شکاری کتے لگے ہون . . . بچاؤ دی کوئی صورتَ نہیں سی ۔ کواٹر دے کواڑ پتلی لکڑی دے سن اتے اوہناں وچّ شیشے لگے ہوئے سن ۔ میں اندر بند ہوکے بیٹھا وی رہا ، تاں وی بلوئی دو منٹ وچّ کواڑ توڑ کے اندر آ سکدے سن ۔
“ستسری اکال !”
“ہرہر مہادیو !”
آوازاں ہور نزدیک آ رہیاں سن ، میری موت نزدیک آ رہی سی ۔
انے وچّ دروازے تے دستک ہوئی ۔ سردار جی داخل ہوئے ۔
“شیخ جی ، تسیں ساڈے کرواٹر وچّ آ جاؤ . . . جلدی کرو . . . بناں سوچے – سمجھے اگلے پل میں سردار جی دے برانڈے دیاں چکاں دے پچھے سی ۔ موت دی گولی سنن نال میرے سر اتوں گزر گئی ، کیونکہ میں اتھے داخل ہویا ہی سی کہ اک لاری آکے رکی اتے اس وچّ دس – پندراں جوان اترے ۔ اوہناں دے آگوُ دے ہتھ وچّ اک سوچی سی ۔
مکان نن. 8 شیخ برہاندین ۔ ؟ اسنے کاغذ تے نظر ماردے ہوئے حکم دتا اتے پورا دل ٹٹّ پیا ۔ میری گرہستی دی دنیاں میریاں اکھاں دے ساہمنے اجڑ گئی ۔ کرسیاں ، میزاں ، صندوق ، تصویراں ، کتاباں ، دریاں ، قالین اتھے تکّ کہ میلے کپڑے ہر چیز لاری وچّ لدّ دتی گئی ۔
“ڈاکو !”
“لٹیرے ! !”
“قزاق ! ! ! "
اتے ایہہ سردار جی ، جو منہ دی ہمدردی جتا کے مینوں اتھے لے آئے ، ایہہ کہڑا گھٹّ لٹیرے ہن ! اوہ باہر جاکے بلوائیاں نوں بولے ،” رکو صاحب ، اس گھر تے ساڈا حق ہے ۔ سانوں وی لٹّ دا حصہ ملنا چاہیدا ہے ۔” ایہہ کہہ کے اوہناں نے اپنے بیٹے اتے دھی نوں اشارہ کیتا ، اتے اوہ وی لٹّ وچّ شامل ہو گئے ۔ کوئی میری پتلون چکے چلا آ رہا سی ، کوئی سوٹکیس اتے کوئی میرے پتنی – بچیاں دیاں تصویراں لیا رہا سی ۔ لٹّ دا ایہہ سارا مال سدھا اندر والے کمرے وچّ پہنچایا جا رہا سی ۔
اچھا رے ، سردار ! زندہ رہا تاں تیرے نال وی نبڑ لوانگا ۔ . . . مگر اس وقت تاں میں چوں وی نہیں کر سکدا سی ۔ کیونکہ دنگائی جو سبھ دے سبھ ہتھیاربند سن میرے توں کجھ ہی گز دے فاصلے تے جماں سن ۔ اوہناں نوں پتہ لگّ گیا کہ میں اتھے ہاں تاں . . .
“ارے ، اندر جاؤ تسی . . . “ اچانک میں ویکھیا کہ سردار جی ہتھ وچّ ننگی کرپان لئی مینوں اندر سدّ رہے ہن۔ میں اکبارگی اس دڑیئل چہرے نوں ویکھیا ، جو لٹمار دی بھجّ- دوڑ نال ہور وی ڈراؤنا ہو گیا سی . . . اتے پھر کرپان نوں ، جسدی چمکیلی دھار مینوں موت دی دعوت دے رہی سی ۔ بحث کرن دا موقع نہیں سی ۔ جیکر میں ذرا وی بولیا اتے بلوائیاں نے سن لیا ، تاں اگلے ہی پل گولی میرے سینے توں پار ہوووگی ۔ کرپان اتے بندوق والے کئی بلوائیاں توں کرپان والا بڈھا بہتر ہے ۔ میں کمرے وچّ چلا گیا ، جھجکدا ہویا چپچاپ ۔
“اتھے نہیں جی ، اندر آؤ ۔"
میں اتے اندر کمرے وچّ چلا گیا ، جویں بقرا قصائی دے نال قربانی دی ویدی وچّ داخل ہندا ہے ۔ میریاں اکھاں کرپان دی دھار نال چوندھیائیاں جا رہیاں سن ۔
“ ایہہ لو جی ، اپنی چیزاں سنبھال لؤ ۔” قہقے سردار جی نے اوہ سارا سامان میرے ساہمنے رکھ دتا ، جو اوہناں نے اتے اوہناں دے بچیاں نے فضول دی لٹّ وچّ حاصل کیتا سی ۔
سردارنی بولی ، “ پتر افسوس ہے کہ اسیں تہاڈا کجھ وی سامان نہیں بچا سکے ۔”
میں کوئی جواب نہیں دے سکیا ۔
انے وچّ باہر توں کجھ شور- شرابا سنائی دتا ۔ بلوئی میری لوہے دی الماری کڈھکے اسنوں توڑن دی کوشش کر رہے سن ۔ اسدی چابیاں مل جاندیاں تاں معاملہ آسان ہو جاندا ۔
“ چابیاں تاں اسدیاں ہن پاکستان وچّ ملنگیاں ۔ بھجّ گیا نہیں ڈرپوک ! مسلمان دا بچہ سی تاں مقابلہ کردا ۔”
ننھی موہنی میری پتنی دیاں کجھ ریشمی قمیضاں اتے غرارے نہ جانے کس توں کھوہ کے لیا رہی سی ۔ اسنے بلوائیاں دی گلّ سنی تاں بولی ، “ تسیں وڈے بہادر ہو ، شیکھجی ڈرپوک کیوں ہون لگے . . . اوہ تاں کوئی وی پاکستان نہیں گئے ۔”
“نہیں گیا تاں اتھوں کتھے منہ کالا کر گیا ؟
“منہ کالا کیوں کردے ! اوہ تاں ساڈے گھر . . . "
میرے دل دی دھڑکن پل بھر لئی بند ہو گئی ۔ بچی اپنی غلطی محسوس کردے ہی خاموش ہو گئی ۔ مگر بلوائیاں لئی ایہی کافی سی ۔
سردار جی دے سر تے جویں خون سوار ہو گیا ۔ اوہناں نے مینوں اندر بند کرکے دروازے نوں کنڈی لگا دتی ۔ اپنے بیٹے دے ہتھ کرپان تھمائی اتے خود آپ باہر نکل آئے ۔
باہر کی ہویا مینوں ٹھیک طرحاں پتہ نہیں چلیا ۔
تھپڑاں دی آواز . . . پھر موہنی دے رون دی آواز اتے اسدے بعد سردار جی دی آواز ، پنجابی گالاں ! کجھ پلے نہیں پیا کہ کس نوں گالاں دے رہے ہن اتے کیوں دے رہے ہن ۔ میں چاراں پاسیاں توں بند سی ۔ اس لئی ٹھیک سنائی نہیں دتا ۔
اتے پھر . . . گولی دی آواز . . . سردار جی دی چیخ . . . لاری چالو ہون دی گڑگڑاہٹ . . . اتے پھر سارے سکیئر تے سناٹا چھا گیا ۔ جدوں مینوں کمرے دی قید توں کڈھیا گیا تاں سردار جی پلنگھ تے پئے سن ، اتے اوہناں دے سینے دے نزدیک سفید قمیض چھاتی تے خون نال لال ہو رہی سی ۔ اسدا پتر گوانڈھی دے گھروں ڈاکٹر نوں فون کر رہا سی ۔
“سردار جی ! ایہہ تسیں کی کیتا ؟” میری زبان توں نہ جان ایہہ شبد کویں نکلے ۔ حیران سی ۔ میری ورھیاں دی دنیاں ، وچاراں ، مانتاواں ، سنسکاراں اتے دھارمک بھاوناواں دا سنسار ڈھیہہ ڈھیری ہو گیا سی ۔ “ سردار جی ، ایہہ تسیں کی کیتا ؟”
“میں قرضہ اتارنا سی ، پتر ۔”
“ قرضہ ؟”
“ہاں ، راولپنڈی وچّ تہاڈے ورگے ہی اک مسلمان نے اپنی جان دیکے میری میرے پروار دی عجت بچائی سی ۔’’
“ اسدا نام کی سی، سردار جی ؟”
“ غلام رسول ۔’’
“ غلام رسول ! . . .” اتے مینوں ایوں لگا جویں قسمت نے میرے نال دھوکھا کیتا ہے ۔ دیوار تے لمکے گھنٹے نے بارھاں بجاؤنے شروع کر دتے . . . اک . . . دو . . . تنّ . . . چار . . . پنج . . .
سردار جی دیاں نظراں گھنٹے دی طرف گھم گئیاں . . جویں مسکرا رہے ہون اتے مینوں اپنے دادا ہجور یاد آ گئے ، جنہاں دی کئی فٹّ لمبی داڑی سی . . . سردار جی دی شکل اوہناں نال کنی ملدی – جلدی سی ! . . . چھ . . . ستّ . . . اٹھ . . . نوں . . .
جویں اوہ ہسّ رہے ہون . . . اوہناں دی سفید داڑی اتے سر دے کھلے والاں نے اوہناں دے چہرے دے گرد اک پربھامنڈل – جیہا بنایا ہویا سی ۔
. . . دس . . . گیاراں . . . باراں . . . جویں اوہ کہہ رہے ہون ، “ جی ، اساں دے تاں چووھی گھنٹے باراں وجے رہندے ہن ۔"
پھر اوہ نظراں ہمیشہ لئی بند ہو گئیاں ! . . . اتے میرے کناں وچّ غلام رسول دی آواز دور . . . بہت دوروں آئی . . . “ میں کہندا سی نہیں کہ باراں وجے ایہناں سکھاں دی عقل ماری جاندی ہے . . . اتے ایہہ کوئی نہ کوئی بے وقوفی کر بیٹھدے ہن ۔ . . . ہن اس سردار جی نوں ہی ویکھو . . . اک مسلمان دی خاطر اپنی جان دے دتی !’’
“پر ایہہ سردار جی نہیں مرے سن ۔ میں مریا سی ۔”
(انوواد : ستدیپ)
