سزا رابندرناتھ ٹیگور
سویرے جد دکھی رام تے چھدام ہتھ ’چ داتی پھڑ مزدوری کرن نکلے سن، تد دوواں دیاں پتنیاں مہنوں-مہنی ہوئیاں پئیاں سن۔ شامیں جد دوویں بھائی تھکے ہوئے مڑے تاں اوہناں دیکھیا کہ وہڑھا بھاںء-بھاںء کر رہا ہے۔
دکھی رام تے چھدام نوں اس دن ذمیندار دے سپاہی دھکے نال پھڑ کے لے گئے سن۔ ذمیندار دی کچہری دا چھپر چوء رہا سی۔ دوویں سارا دن اس دی مرمت وچّ ہی لگے رہے۔ نہ کجھ کھان نوں ملیا تے نہ دہاڑی۔
گھر دے کول گلی دے چکڑ نوں پار کردیاں دوواں نے دیکھیا کہ درانی چندری زمین ’تے میلا جیہا کپڑا وچھا کے لٹی پئی سی اتے جٹھانی ویہڑے وچّ منہ پھلائی بیٹھی سی۔
بھکھ نال جویں دکھی دی جان نکل رہی سی۔ آؤندیاں ہی چیکیا، ‘‘چول پا کے دے۔’’
بارود دی بوری وچّ جویں چنگیاڑی ڈگی ہووے، جٹھانی اچی آواز وچّ بولی، ‘‘چول کتھوں لیا کے دیواں تینوں، توں دھر کے گیا سی، میں کی کما کے لیاؤنی آں، ہوں…۔’’
دن بھر دی تھکاوٹ اتے ونگار توں بعد ہنیرے نال بھریا گھر۔ بھکھ دی اگّ ’چ تڑفدا ڈھڈّ۔ گھروالی دا رکھا وطیرہ۔ پتنی دیاں گلاں اس دا سینہ چیر گئیاں۔ دوجے ہی پل اوہنے داتی چکی تے پتنی دے سر وچّ ماری۔
رادھا اپنی درانی کول جا ڈگی۔ اس دی جان نکلن وچّ ذرا وی وقت نہ لگا۔ ‘‘پٹے گئے وے لوکو…،’’ درانی رون لگی۔ اس دے کپڑے خون نال بھجّ گئے۔ چھدام نے اس دا منہ ہتھاں نال بند کر دتا۔ دکھی رام نے داتی وگاہ ماری، ہتھاں نال اپنا منہ ڈھک بھنجے بہہ گیا۔ بچہ اٹھ کھڑھیا تے رون لگا۔
اسے وقت کدھروں راملوچن چاچا آ بہڑیا۔ گھر دے دیوے بجھے دیکھ، اوہ بولیا، ‘‘دکھی، گھرے ای ایں؟’’
چھدام ترنت اٹھ کے پنڈت جی کول آیا تے بولیا، ‘‘عورتاں وچّ لڑائی ہوئی ہے، سارا دن توں-توں، میں-میں ہندی رہی۔’’
ہن تک دکھی پتھر دی بے جان مورت بنیا بیٹھا سی۔ اچانک بچیاں وانگ رون لگّ پیا۔ چھدام نوں لگیا کہ ہن خیر نہیں ہے، سو اوہ بولیا، ‘‘جھگڑدیاں چھوٹی بہو نے وڈی دے سر وچّ داتی ماری۔’’
راملوچن نے کاہلی وچّ پچھیا، ‘‘ہیں… کتے مر تاں نہیں گئی۔’’ چھدام نے کیہا، ‘‘مر گئی ہے!’’ …اتے اس نے پنڈت جی دے پیر پھڑ لئے۔ راملوچن نوں بھجن دا رستہ نہیں ملیا۔ سوچیا کس سنکٹ ’چ پھس گیا۔
چھدام نے پیر پھڑی رکھے تے بولیا، ‘‘پنڈت جی اپنی ‘تیویں’ نوں بچاؤن لئی کی کراں؟’’ معاملیاں-مقدمیاں دی رائے دین وچّ راملوچن سارے پنڈ دا مکھی سی۔ اوہ تھوڑھا سوچ کے بولیا، ‘‘توں ہنے تھانے جا اتے کہہ کہ میرے وڈے بھائی دکھی رام نے شام نوں گھر آ کے کھانا منگیا، کھانا تیار نہیں سی۔ اس غصے وچّ ہی اس نے سر وچّ داتی مار کے اس نوں مار دتا۔’’
چھدام دا گلا سکّ گیا۔ اوہ بولیا، ‘‘پنڈت جی تیویں چلی گئی تاں تیویں مل جائیگی، پر بھائی نوں پھانسی ہون ’تے بھائی تاں واپس نہیں ملیگا۔’’ راملوچن نوں ایہہ گلّ جچ گئی۔ اوہ بولیا، ‘‘پھیر تاں جو ہویا، اوہی کہہ، سارے پاسیاں توں بچاؤنا مشکل ہے۔’’
ایہہ کہہ کے راملوچن چلا گیا۔ پنڈ وچّ رولا پے گیا۔
بنھ ٹٹن ’تے جویں پانی دا ہڑ آ جاندا ہے، دگڑ-دگڑ کردی پولیس پنڈ وچّ آ پہنچی۔
چھدام نے سوچیا، ‘جو رائے بنائی ہے، اسے ’تے چلنا پویگا۔ اس نے پنڈت جی ساہمنے اپنے منہ نال جو گلّ کہہ دتی ہے، اوہ گلّ سارے پنڈ وچّ پھیل گئی ہے۔ ہن کوئی نویں افواہ پھیلاؤن نال کی پتہ کی توں کی بن جاوے۔’
اس نے اپنی پتنی چندری نوں قتل دا دوش اپنے اپر لین لئی کیہا۔ چندری ’تے جویں پہاڑ آ ڈگیا ہووے۔ چھدام نے بھروسہ دندیاں کیہا، ‘‘جو کہہ رہا ہاں، اوہی کر، تینوں کوئی ڈر نہیں۔ اسیں تینوں آپے بچا لوانگے۔’’
چندری حیران ہوئی اس ولّ دیکھدی رہِ گئی۔ اس دیاں کالیاں اکھاں بلدی اگّ وانگ خاموشی وچّ پتی نوں جلاؤن لگیاں۔ اس دا تن-من جویں سنگڑ گیا ہووے تے اپنے دانوَ پتی دے ہتھاں ’چوں چھٹنا چاہندی ہووے۔
چھدام نے وشواس دوایا، ‘‘تیرے واسطے ڈر دی کوئی گلّ نہیں۔’’ انا کہہ کے اوہ چندری نوں سمجھاؤن لگّ پیا کہ پولیس والیاں ساہمنے کی-کی کہنا ہے۔ ایہہ سبھ راملوچن دی سمجھ سی۔
پولیس نے چندری نوں پچھیا تاں اس کیہا، ‘‘ہاں، میں خون کیتا ہے۔’’
‘‘خون کیوں کیتا؟’’
‘‘اوہ مینوں چنگی نہیں لگدی سی۔’’
‘‘کوئی جھگڑا ہویا سی؟’’
‘‘نہیں۔’’
‘‘اس نے تیرے اتے کوئی ظلم کیتا سی؟’’
‘‘نہیں۔’’
اس طرحاں دے جواب سن کے سارے حیران رہِ گئے۔ چھدام تاں بالکل بے چین ہو گیا۔ اس نے کیہا، ‘‘ایہہ صحیح گلّ نہیں دسّ رہی، بھابی نے پہلاں…’’
تھانیدار نے اس نوں جھڑک کے روک دتا۔
اس طرحاں دی دلیر عورت نہیں ملدی۔ پوری درڈھتا نال اوہ پھانسی دے تختے ’تے چڑھن نوں تیار سی۔ ایہہ کیہی ضدّ سی۔ ڈپٹی میجسٹریٹ ساہمنے وی چندری نے اپنا دوش قبول کر لیا۔
پر اس دن گواہاں دے کٹہرے وچّ آؤندیاں ہی چھدام فٹّ پیا تے روندیاں بولیا، ‘‘دہائی ہووے سرکار! میری گھروالی دی کوئی غلطی نہیں۔’’ ڈپٹی صاحب نے اوہدیاں گلاں دا یقین نہیں کیتا کیونکہ موقعے دے گواہ راملوچن نے کیہا، ‘‘قتل دے ترنت بعد میں اتھے پہنچیا سی۔ گواہ چھدام نے میرے ساہمنے سبھ کجھ منّ کے، میرے پیر پھڑ کے کیہا سی: ‘مارھاج، ہن اپنی تیویں نوں بچاؤن لئی کی کراں؟’ میں چنگا-مندا کجھ نہیں کیہا۔ گواہ نے مینوں کیہا سی، جے میں کہاں کہ میرے وڈے بھائی دے کھانا منگن ’تے جد نہ ملیا تاں اس نے غصے وچّ پاگل ہندیاں پتنی نوں مار دتا تاں کی اوہ بچ جائیگی؟ میں کیہا: خبردار! عدالت وچّ اک وی شبد جھوٹھ نہیں بولنا۔’’
ڈپٹی میجسٹریٹ نے معاملہ سیشن دے سپرد کر دتا۔
چندری نے ججّ ساہمنے کیہا، ‘‘صاحب، اک ہی گلّ وار-وار ہور کنی وار کہاں؟’’ ججّ صاحب نے کیہا، ‘‘جہڑا جرم توں قبول کر رہی ہیں، اس دی سزا کی ہے، جاندی ہیں؟’’
چندری نے کیہا، ‘‘نہیں۔’’
صاحب بولے، ‘‘اس دی سزا پھانسی ہے۔’’
چندری بولی، ‘‘حضور، میں تہاڈے پیریں پیندی آں، مینوں اوہی دے دیو، تسیں اپنا جویں مرضی کرو۔ میں ہن ہور برداشت نہیں کر سکدی۔’’
جد چھدام نوں پیش کیتا گیا تاں چندری نے منہ پھیر لیا۔ ججّ نے کیہا، ‘‘ایہہ تیرا کی لگدا ہے؟’’
دوویں ہتھاں نال اپنا منہ ڈھکدی ہوئی بولی، ‘‘گھروالا لگدا ہے۔’’
‘‘ایہہ تینوں پیار نہیں کردا؟’’
‘‘بڑا پیار کردا ہے۔’’
‘‘توں ایس نوں پیار نہیں کردی؟’’
‘‘بہت کردی ہاں۔’’
اپنی واری آؤن ’تے چھدام نے کیہا، ‘‘قتل میں کیتا ہے۔’’
‘‘کیوں؟’’
‘‘چول منگے سی، بھابی نے دتے نہیں۔’’
گواہی دین آؤندا ہویا دکھی رام بیصورت ہو کے ڈگیا۔ ہوش آؤندیاں ہی اس نے کیہا، ‘‘حضور، قتل میں کیتا ہے۔’’
‘‘کیوں کیتا؟’’
‘‘چول منگے سی، اس نے دتے نہیں۔’’
بحث اتے گواہیاں سن کے ججّ نوں ایہہ گلّ صاف-صاف سمجھ آ گئی کہ گھر دی عورت نوں پھانسی تے بے عزتی توں بچاؤن لئی دوویں بھائی جرم قبول کر رہے ہن۔ پر چندری پولیس توں لے کے سیشن عدالت تک اک ہی رٹ لاوندی رہی، اس دی گل بات وچّ رتی بھر وی فرق نہیں آیا۔
جس دن چھوٹی جہی عمر وچّ اک کالی-کلوٹی کڑی اپنا گول-مٹول مکھڑا لئی، اپنی کھیڈن والی گڈی نوں پرھاں سٹّ اپنے باپ دے گھر توں سہرے گھر آئی سی، اس دن، رات دے ویاہ دے شبھ مہورت دے وقت اج دی اس گلّ دی کلپنا کون کر سکدا سی۔
اس دا باپ آخری سمیں ایہہ کہہ کے نشچنت ہو گیا سی، ‘‘چلو، اپنی دھی تاں ٹکانے لگّ گئی۔’’
پھانسی توں پہلاں دیالو سول سرجن نے چندری نوں پچھیا، ‘‘کسے نوں ملنا چاہندی ایں؟’’
چندری نے کیہا، ‘‘اک وار اپنی ماں نوں ملنا چاہندی ہاں۔’’
ڈاکٹر نے کیہا، ‘‘تیرا گھروالا تینوں دیکھنا چاہندا ہے، کی اس نوں بلواواں۔’’
چندری نے کیہا، ‘‘مرن دیو اوہنوں…’’
پنجابی روپ: ست پال بھیکھی
