بولے سو نہال (بھاگ-3) ہنسراج رہبر
الہول سکھ راکھی پرنالی ادھین نہیں، لاہور سرکار دے ادھین سن پر اوہ پوری طرحاں سرکھات سن۔ سائیں دی خدا پرستی تے انسان پرستی دا پربھاو دور دور تک پھیلیا ہویا سی۔ لوکی اوہناں دی عجت کردے سن۔ اوہناں دے مقبرے دی سہائتا کرنا اپنا دھارمک فرض مندے سن۔ اوہناں دے مقبرے وچ اناتھ بچیاں دی پالنا ہندی سی۔ عامَ لوکاں نوں ایہناں بچیاں نال دلی ہمدردی سی۔ اس لئی اوہناں دا ایہناں دی مدد کرنا سبھاوک سی۔ اوہ لوک وی جہڑے ایہناں بچیاں نوں اناتھ بناؤن دے ذمہ وار سن، ایہناں دیاں دعاواں نال جنت جان دے خواہش مند سن۔ زکریا خاں، یہیا خاں تے میر منوں وی سائیں جہیر بخش دے مکتب نوں اپنے خزانے وچوں ہمیشہ مدد گھلدے رہے سن۔ اوہی مدد مگلانی بیگم وی بھیج رہی سی۔ ہن جدوں احمد شاہ ابدالی نے شاہ نواج نوں ہرا کے لاہور اپنے قبجے وچ کیتا تے پیراں فقیراں نوں خیرات ونڈی تاں اسے خیرات دا اک وڈا حصہ اس مکتب نوں وی بھیجیا۔ جہڑے بھانت-بھانت دے ڈاکو لٹیرے پیدا ہو گئے سن، اوہ وی الہور دے مکتب ولّ اکھ چکّ کے دیکھن دی ہمت نہیں سن کردے۔ بچیاں دی گنتی ہن گھٹّ ہو گئی سی، اوہناں دی پڑھائی تے دیکھبھال دا کم جویں دا تویں چل رہا سی۔ اس وچ ذرا وی فرق نہیں سی آیا۔
امرتسر وچ دیوان دی سماپتی توں بعد بھوپ سنگھ اپنے گھر جان دے بجائے لاہور پہنچیا۔ نیلے رنگ دا تہمد تے نیلے رنگ دا لما چولا پا کے اسنے صوفی درویش دا بھیس بنایا ہویا سی۔ اس واری اسدے ہتھ وچ گھنگروآں والا گول کولا ڈنڈا نہیں، کبیر پنتھی لوٹا سی۔ دس باراں کوہ دا پینڈا کرکے جدوں اوہ لاہور پہنچیا، رات گھر آئی سی۔ مکتب نے ہنیرے دی چادر لپیٹی ہوئی سی۔ سائیں جہیر بخش اپنے کمرے وچ اکلے بیٹھے کوئی دھارمک پستک پڑھ رہے سن۔ اوہناں دی عمر اسی سال دے آسپاس سی۔ بھروٹیاں تے پلکاں دے وال چٹے ہو گئے سن، پر نظر اجے ٹھیک سی۔ اوہ دیوے دی روشنی وچ وی آسانی نال پڑھ رہے سن۔ صوفی درویش نے اندر آ کے متھا ٹیگیا تاں سائیں جہیر بخش نے اسنوں ترنت پچھان لیا تے اپنے کول بٹھاء کے پچھیا—
“سناء بھوپے شاہ کدھروں آؤنے ہوئے؟”
“امرتسروں آ رہاں جی۔”
“دیوالی منا کے آیا ایں؟”
“ہاں جی۔ دیوالی منا کے۔”
“ہن کدھر دے ارادے نے؟”
“لاہور جاواںگا جی۔”
“لاہور!” جہیر بخش نے سر ہلاؤندیاں ہویاں دوہرایا تے ذرا رک کے اگے کیہا، “سنیاں اے مگلانی بیگم نے اپنی بیٹی دی کڑمائی ابدالی دے بیٹے تیمور نال کرکے لاہور دا سبندھ قندھار نال جوڑ دتا اے۔”
“سنیاں میں وی اے۔” بھوپ سنگھ نے اک نظر جہیر بخش ولّ دیکھیا تے اپنے لوٹے اپر جھک کے کیہا، “پر اس سبندھ کچے دھاگے وچ وجھیا ہویا اے، چھیتی ہی ٹٹّ جائیگا۔”
“ٹھیک کہہ رہیں توں؟ چھیتی ٹٹّ جائیگا!” سائیں دیاں اکھاں پھیل گئیاں۔ اوہناں وچ حیرانی وی سی تے چنتا دے آثار وی۔
“امید تاں ایہی اے جی۔” بھوپ سنگھ نے اتر دتا تے اپنی گلّ دی پشٹی لئی دیوان وچ دتے سردار آہلووالیا دے بھاشن دا سار سنایا۔
سائیں جہیر بخش یانیکِ بھائی گربخش سنگھ سن کے سنتشٹ ہوئے۔ کجھ چر سردار آہلووالیا، دل خالص تے راکھی پرنالی بارے گلاں ہندیاں رہیاں۔ اس پچھوں دوہاں نے بھوجن کیتا۔ اسے دوران اک 17-18 سال دا منڈا، جسدا رنگ کنک-ونا سی، دو کمبل لے کے اندر آیا۔
“بھوپے شاہ، ایہہ دسّ بئی توں اس منڈے نوں اپنے نال لے جا سکدا ایں؟”
“تسیں حکم کرو، صرف اس نوں کیوں، دو چار ہور وی لجاء سکداں جی۔” بھوپ سنگھ نے اتر دتا تے پھیر بھوں کے منڈے نوں پچھیا، ''کیوں بئی، چلینگا ساڈے نال لاہور؟”
“سائیں جی دی اجازت ہوئے تاں ضرور چلانگا۔” منڈے نے نمرتا نال اتر دتا۔
“تیرا ناں کی اے؟”
“جی، میہر چند عرف میہر علی۔”
“کی مطلب؟”
“جی، جو وی تسیں سمجھ لؤں۔”
“تیرا گھر کتھے ای؟”
“جتھے سر لکون دی جگہ مل جائے۔”
“یعنی ایہہ مکتب ہی تیرا گھر اے؟”
“ہاں، اس ویلے تاں ایہہ مکتب ای میرا گھر اے۔”
“سچ بولنا چنگا ہے جاں جھوٹھ بولنا؟”
“دوہیں چنگے نے۔”
“اوہ کویں؟”
“لوڑ دی گلّ اے۔ سچ بولن دی لوڑ ہوئے تاں سچ بولنا چنگا اے...تے جے جھوٹھ بولن دی لوڑ ہوئے تاں جھوٹھ بولنا چنگا ہندا اے۔ دیکھنا ایہہ ہندا اے، اسیں کدوں، کتھے کہناں وچکار کی بول رہے آں۔ دوستاں وچکار بول رہے آں جاں دشمنا وچکار بول رہے آں تے کیوں بول رہے آں۔”
“شاباش، آپاں سویرے چلانگے، تیار رہیں۔” بھوپ سنگھ نے منڈے دی پٹھّ تھاپڑی تے جدوں اوہ چلا گیا تاں سائیں نوں کیہا، “بڑا ہشیار منڈا اے۔”
“اسے لئی بھیج رہاں۔ تیرے نال رہے گا تاں بڑا کجھ سکھ لئیگا تے گھم پھر آئیگا۔”
لاہور وچ بھوپے دے کئی ٹھکانے سن۔ اوہ وکھ وکھ بھیساں وچ وکھ وکھ ٹھکانیاں 'تے جاندا سی۔ اوہناں دا اس دے علاوہ کسے ہور نوں پتہ نہیں سی۔ اسدا اک ٹھکانہ تہمس مسکین وی سی۔ مسکین درویشاں دا آدر کردا سی تے اسنوں درشن شاستر وچ روچی سی۔ بھوپ سنگھ اس کول صوفی فقیر دے روپ وچ جاندا سی۔ اوہناں وچکار صوفی متّ تے دھرم دے وکھ وکھ پہلوآں اتے گل بات ہندی۔ مسکین بھوپے دی ودوتا توں کافی پربھاوت سی۔ اس کول رہن نال بھوپے نوں کافی سارے بھید پتہ لگّ جاندے سن۔ اس واری اوہ میہر چند عرف میہر علی نال اسدے گھر پہنچیا۔ مسکین نے کھڑے متھے اسدا سواگت کیتا۔ پر دوجے ہی پل مذاق وچ کیہا، “درویش جی مہاراج نٹھّ جاؤ اتھوں، ورنہ مگلانی بیگم کوڑیاں نال کٹوا کے سیکھاں پچھے سٹوا دئیگی۔”
“کیوں سٹوا دئیگی؟ میں اسدا کی وگاڑئ جی؟”
“تساں نہیں وگاڑیا، پر چار دن پہلاں تہاڈے ورگا اک درویش بیگم نال تکڑی ٹھگی مار گیئے۔”
“اس دا مطلب ایہہ اے کہ اوہ درویش دے بھیکھ وچ کوئی ٹھگّ سی۔ اسدی ٹھگی دی سزا سانوں ملیگی کہ؟”
“کہاوت اے، کرے کوئی بھرے کوئی۔ اجہیاں وارداتاں نال تاں بھیکھ بدنام ہندا اے تے یقین ساریاں دا ماریا جاندے۔”
“واردات کنج ہوئی؟ ذرا دسو تاں صحیح۔”
“واردات بڑی دلچسپ اے۔ تسیں سنوگے تاں خوب ہسوگے۔ پر پہلاں تسیں کجھ کھا-پی لؤ تے آرام کرو۔ سبھ کجھ دسانگا، جلدی کی اے؟”
بھوپے شاہ نے میہر چند عرف میہر علی بارے دسدیاں ہویاں اسدا ناں شاہ علی دسیا تے کیہا کہ اسنے سائیں جہیر بخش دے مکتب وچ تعلیم حاصل کیتی اے۔ اس ناطے میرا گر بھائی اے۔ دوہاں نے غسل خانے وچ گرم پانی نال غسل (اشنان) کیتا۔ اس دوران خانساماں (رسوئیا) ناشتہ تیار کر لیایا۔ ناشتے توں نبڑ کے تنے مسند (آرام کرن والی گدی جس اتے ڈھوء لاؤن لئی وڈے گول سرہانے رکھے ہندے ہن) اپر بیٹھ گئے۔ تہمس خاں مسکین نے حقہ بھروا کے اپنے اگے رکھ لیا۔ اوہ قصے وی لکھدا سی تے قصہ سناؤن دی کلا دا ماہر وی سی۔ حقے دا اک سوٹا لا کے اسنے اپنے انداز وچ قصہ سناؤنا شروع کیتا—
“چار دن پہلاں دی گلّ ہے۔ اساں چار سو گھڑسوار بھرتی کیتے سن۔ شہر دے باہروار کیمپ لگیا ہویا سی۔ میں سویر توں ادھی رات تک ایہناں گھڑسواراں دی لسٹ بناؤن وچ رجھیا رہا۔ درب بیگ تے میرے سوائے سارے سوں چکے سن کہ اچانک مگلانی بیگم مردویں بھیس وچ کیمپ وچ آن وڑی۔”
“مرداویں بھیس وچ؟”
“ہاں، مرداویں بھیس وچ۔ لما چوغا پایا ہویا سی تے سر اپر مغلئی دستار بنہی ہوئی سی۔ میں تے درب بیگ دوہیں تربک گئے۔ پچھیا کہ ماجرہ کی ہے۔ بیگم نے دسیا کہ اک ملا نے اوہناں نوں اک دبیا ہویا خزانہ دسن دا وعدہ کیتا اے۔ 'تسیں مینوں جہڑا دو ہزار روپیہ لیا کے دتا سی، میں اس ملا نوں دے دتا اے۔ اوہ اوہناں وچوں پنج سو روپئے دی دھوپھ بتی خریدیگا، پنج سو روپئے دا کالے-چٹے رنگ دا گھوڑا خریدیگا—جسدی 'قربانی' دتی جائیگی۔ ملا نوں جو انعام ملنا ہے، ہزار روپیہ اس وچوں پیشگی دے دتا گیا ہے۔ ملا نے گھوڑے دی قربانی دین دا ایہی ویلا ٹھیک دسیا سی۔ تسیں میرے نال چلو...کدالچی، مشالچی باہر کھڑے انتظار کر رہے نے۔' میں سنیاں تاں متھا پٹّ لیا۔ میرے سارے منصوبے مٹی وچ مل گئے۔ میں پھیزلا بیگ نوں اس کھنڈر وچ بھیجیا، جتھے خزانہ دبیا دسیا گیا سی...تے جتھے کالے-چٹے گھوڑے دی قربانی دتی جانی سی۔ اوہنوں ہدایت کیتی کہ جا کے اس ملا دا پتہ کرے۔ پھیزلا بیگ نے آ کے دسیا کہ نہ اتھے ملا ہے، نہ گھوڑا۔ کھنڈر وچ مکمل سناٹا ہے۔ اسنوں درب بیگ نال دوبارہ بھیجیا گیا۔ اوہناں نوں اتھے کوئی چوہی جاں چکچوندھر تک نظر نہیں آئی۔ اک آدمی ملا دے مکان ولّ بھیجیا گیا۔ گانڈھیاں نے دسیا کہ ملا نے ایہہ مکان دس دناں لئی کرائے 'تے لیا سی۔ کل شامیں ملا تے اسدے گھر والے اتھوں چلے گئے نے۔ بیگم ہرکھ گئی تے غصے دی ماری آپے 'چوں باہر ہو گئی۔ اسنے محل وچ جا کے اوہناں نوکراں تے نوکرانیاں نوں خوب کٹاپا چاڑھیا، جہناں ملا دے جھانسے دا یقین دوایا سی۔”
قصہ ختم کرکے تہمس مسکین حقے دے لمیں لمیں سوٹے لاؤن لگّ پیا تے دھوآں چھت ولّ چھڈدا رہا۔ بھوپا شاہ تے شاد علی چپ چاپ بیٹھے اس ولّ دیکھدے رہے۔
“میں جہڑے رنگروٹ بھرتی کیتے سن۔” مسکین پھیر بولیا، “میرے کول اوہناں نوں دین لئی پیسے نہیں سن۔ اوہ وچارے لڑ-جھگڑ کے بھجّ گئے۔” تہمس نے حقے دا سوٹا کھچیا، دھوآں اپر ولّ چھڈیا تے اگے کیہا، “ٹھیک ہے ملا نے دھوکھا دتا، ماڑا کیتا۔ بہت ماڑا کیتا۔ پر سوال ایہہ ہے کہ بیگم دھوکھے وچ آئی ہی کیوں؟ اس مورکھتا دا کوئی علاج ہے؟”
“جہڑے لوک دوجیاں نوں اپنا غلام بنا کے رکھدے نے، انساناں نوں ویچدے-کھریددے نے، کہن نوں ربّ دے نمائندے بندے نے، پر ربّ دے بندیاں نوں کیڑے مکوڑیاں وانگ پیراں ہیٹھ درڑ کے لنگھ جاندے نے، اخیر اوہ خود اپنے اندھوشواس دے غلام بن جاندے نے۔ ایہہ گھٹنا اس گلّ دی گواہ ہے۔'' بھوپے شاہ نے گمبھیر، ستھر آواز وچ ویاکھیا کیتی۔
“ٹھیک فرمایا۔” تہمس نے حامی بھری تے پھیر حقے دا سوٹا لا کے کیہا، “یعنی جس مذہب دا ظہور (نکاس، جنم) انسان دی بھلائی لئی ہویا سی، اخیر اوہی اسدے جی دا جنجال بن گیا!”
“پر ایہہ مذہب دا قصور نہیں، انسان دا اپنا قصور اے۔” بھوپے شاہ نے کنتو کیتا تے گلّ اگے ودھائی، “وقت بدلدا ہے تاں انسان وی بدلدا ہے۔ سوچ ڈھنگ تے منشے بدلدے نے تاں معبود (دھارمک وشواس تے اس نال جڑیا ایشٹ) وی بدلدے نے۔ جدوں انسان تے اسدا سوچ-ڈھنگ وقت دے نال نال نہ بدلے تاں پرانے تے باسی ہو چکے وشواس، اندھ وشواس بھری موڑتا بن جاندے نے۔”
“واقعی وقت دے نال نہ بدلنا ہی سبھ توں وڈی موڑتا ہندی اے۔ جویں مہاوت ہاتھی ہکدا اے، وقت انسان نوں ہکدا رہندا اے۔” تہمس نے پشٹی کیتی تے اچی اچی ہسیا۔
“میں ذرا پانی پیانگا۔” بھوپے شاہ نے کیہا۔
تہمس مسکین نے کھانسامیں نوں اشارہ کیتا۔ اوہ گلاس وچ پانی لے آیا۔ بھوپا شاہ پانی پی کے اک پل رکیا، پھیر کھنگھورا مار کے گلا صاف کیتا تے بولیا—
“تاریخ (اتہاس) اپر نظر مارو۔ انسان کدی قبیلیاں وچ رہندا سی۔ ہر قبیلے دا اپنا معبود (ایشٹ/پیغمبر) سی۔ پتھراں تے رکھاں دی پوجا ہندی سی۔ قبیلے آپس وچ لڑدے-جھگڑدے رہندے سن، جہڑا ہار جاندا سی اسدا معبود وی ہار جاندا سی۔ واہدت (اک-ایشور-واد) دے درشٹیکون دے نال اک خدا دی ہستی، ہوند وچ آئی تاں قبیلے وی اک ہو گئے۔ پر وہدت دا خدا کادرے-مطلق (سربھ شکتی مان) سی۔ اسدے حکم دے بناں پتہ وی نہیں ہلّ سکدا سی۔ بادشاہ، نواب، قاضی تے ملا اس کادرے مطلق خدا دے نمائندے سن۔ پیغمبر دی تلوار، قصائی دی چھری بن گئی...تے حاکم قصائی، محکوم (مقدم) بزدل دے غلام۔ منصور نے جہڑا 'انل حق' (میں خدا ہاں) دا نعرہ بلند کیتا، اوہ ایہناں قصائی حاکماں دے خلاف تے بادشاہ دے خلاف بغاوت دا نعرہ سی۔...تے خدا دے نمائندے بادشاہ نے منصور نوں پھانسی 'تے لٹکاء دتا، پر اس نعرے نوں پھانسی لاؤنی سنبھوَ نہیں سی۔ دسو کدی نعریاں نوں وی پھانسی لایا جا سکدا اے؟ کدی سوچ نوں وی قتل کیتا جا سکدا اے؟”
“نہیں ...کدی نہیں۔” مسکین نے درڑھ آواز وچ ہامیں بھری۔
“انل-حق صوفیاں دا جھنڈا وی سی تے ہتھیار وی۔ اوہناں، خدا نوں بادشاہ توں کھوہ کے لوکاں دا بناء دتا۔ اس نعرے نال طفیل بزدل غلام، بہادر باغی بن گیا۔”
“میں سکھ مذہب دا کجھ متائلا کیتا اے۔ میرا خیال اے کہ گورو نانک دی تعلیم وی ایہی ہے کہ جس خالق (کرتا) دے تساں مخلوق (جیو) او، اوہ نڈر ہے۔ تسیں وی نڈر ہو جاؤ۔ کسے توں نہ ڈرو۔ سر ہتھیلی اتے رکھ کے میرے کول آؤ۔ تد تسیں میرے سچے شاگرد ہو۔ پھیر تسیں امر ہو۔ کوئی تہاڈا وال وی ونگا نہیں کر سکیگا۔ کی میں ٹھیک کہہ رہاں...؟” تہمس مسکین نے بھوپے شاہ دے چہرے اتے نظراں گڈّ کے پچھیا۔
“ایہہ پچھن-دسن والی گلّ نہیں، دیکھن-سمجھن والی گلّ اے۔ سکھاں نے گورو دی اس سکھیا نوں زندگی وچ ڈھال لیا ہے تے اوہ امر ہو گئے نے۔ 'واہگورو جی کا خالصہ، واہگورو جی کی فتح' اوہناں دا نعرہ وی ہے تے ہتھیار وی۔ انل حق دے نعرے وانگ اس نعرے نوں قتل کرنا وی سنبھوَ نہیں۔”
“مینوں یقین ایں۔” تہمس مسکین نے ایدھر ادھر دیکھ کے، بھوپے ول جھکدیاں دھیمی آواز وچ کیہا، “اس نوں قتل کرن والے خود قتل ہو جانگے۔”
“جویں پانی نوں جس بھانڈے وچ پایا جائے اوہ اسے روپ وچ ڈھل جاندا اے، اویں لالچی تے خدغرض لوک مذہب نوں اپنے لالچ تے خدغرضی دا روپ دے بہندے نے۔ نتیجہ ایہہ کہ آدمی دا پتن شروع ہو جاندا اے تے اسدا مذہب وی لڑکھڑا جاندا ہے۔”
“میں سمجھداں، انسان دا سچا مذہب خدا دی مخلوق انسان نال محبت کرنا ہے۔”
“کی پچھدا ایں جات-سپھات میری، اوہ آدم والی جات میری۔” بھوپے شاہ نے مسکراؤندیاں ہویاں بلہے شاہ دے بول دوہرائے۔
ادوں ہی خانسامیں نے آ کے پچھیا، “کھانے وچ کی کجھ بناواں، سرکار؟” مسکین نے جواب دتا، “جو کجھ ہر روز بندا اے، اوہی بناؤ۔ بس اینا خیال رکھنا کہ دو آدمی ہور کھانگے۔” خانساماں چلا گیا۔
“میرا اپنا اک مصلیٰ اے، اسدا کوئی حلّ دسو۔” مسکین نے بھوپے شاہ نوں کیہا۔
“مصلیٰ کی اے ایہہ تاں دسو۔ پھیر حلّ سوچ لیا جائیگا۔”
“مصلیٰ ایہہ ہے کہ مینوں کوئی اجیہا آدمی ملے جہڑا میرے روزنامچے دی صحیح تے خوش خط نقل کر دیا کرے۔”
“بسّ اینی گلّ اے!”
“گلّ تاں اینی ای اے۔ ہو سکدا اے تہاڈے لئی چھوٹی ہوئے، پر میرے لئی بڑی وڈی اے۔”
“آدمی تہاڈے ساہمنے بیٹھا اے۔” بھوپے نے شاہ علی ولّ اشارہ کیتا۔
“ایہہ نوجوان کر لئیگا؟”
“بالکل۔”
“یعنی خدا نے خود تہاڈی معرفت اسنوں میرے لئی بھیج دتا۔”
“خدا بڑا کارساز اے۔” بھوپا مسکرایا، مسکین تے نوجوال وی مسکرائے۔
صفدر جنگ نوں بھجا کے امادلّ ملک یعنی گازیؤدین دلی دا وزیر بنیا تاں تھوڑھے دناں بعد ہی اس تے بادشاہ وچکار ٹھن گئی۔ گازیؤدین نے احمد شاہ دیاں اکھاں کڈھوا دتیاں تے شاہزادہ اجیبودین جہاندار شاہ نوں عالم گیر دوجے تے طور 'تے دلی دے تخت اپر بٹھاء دتا—پر اس عالم گیر دوجے دی حکومت دلی تے اسدے آسپاس دے علاقیاں وچ سیمت سی۔ بنگال وچ الیوردی خاں دا ستنتر راج سی۔ ہن اودھ وچ صفدر جنگ، دکھن وچ نجاملّ ملک تے گجرات تے مالوا وچ مرہٹے قابض سن۔ مرہٹے سردار ہر جگہ چوتھ تے سردیش-مکھ وصولدے سن۔ پنجاب تے ملتان نوں ابدالی نے مککول بوٹی دی جت توں بعد اپنے راج وچ ملا لیا سی۔ خزانہ خالی سی۔ گازیؤدین پریشان سی۔ اسنوں سمجھ نہیں سی آ رہا کہ کرے تاں کی کرے؟ جدوں قطب خاں روحیلا نے بغاوت کیتی سی ادوں وی اوہ ہتھ 'تے ہتھ رکھ کے بیٹھا رہا سی۔ اس توں کجھ وی نہیں سی ہو سکیا۔ کی اوہ صرف ناں دا وزیر بن کے رہِ جائیگا؟ ایہہ چنتا کھا رہی سی اسنوں۔
اسے سمے مگلانی بیگم دے صلاح کار لاہور توں بھجّ کے دلی آئے۔ اوہناں وزیر کول شکایت کیتی، “بیگم دی عیاشی نے مغلئی وقار نوں مٹی وچ ملا دتا اے۔ خسریاں نوں اپنے صلاح کار بنایا ہویا اے۔ اوہ وڈے توں وڈے اہل کار نال گستاخی نال پیش آؤندے نے۔ ایہہ بے عزتی برداشت دی حد توں باہر ہو گئی اے۔ سبھ نالوں دکھدائی گلّ ایہہ ہے کہ ساڈے سمجھاؤن دے باو جود بیگم نے اپنی بیٹی عمدہ بیگم دی منگنی ابدالی دے بیٹے تیمور نال کر دتی اے۔”
“عمدہ بیگم دی منگنی تیمور نال؟ اوہ کیوں؟ میرے مامو مئینل ملک نے اپنے جؤندے جی ہی عمدہ بیگم دی منگنی میرے نال کر دتی سی۔” گازیؤدین دی آواز وچ ہرکھ سی۔ اس دیاں تیوڑیاں چڑھ گئیاں سن۔
“اسیں بیگم نوں چیتے کروایا سی، پر اسنے ساڈی اک نہیں سنی۔”
“اوہ شیطان دی خالا (ماسی) انج نہیں منن والی۔ لتا دے بھوت، گلاں نہیں سمجھدے ہندے۔ اسدی عقل ٹھکانے میں لیاوانگا۔” اسنے ہکّ اتے ہتھ مار کے کیہا۔ لاہور توں آئے اہل کار سنتشٹ ہو گئے۔
گازیؤدین دی شادی گنا بیگم نال ہو چکی سی۔ گنا بیگم علی قلی خاں دی بیٹی سی۔ اوہ عالم گیر دوجے دے دربار وچ ستّ ہزاری افسر سی۔ گنا بیگم اپنے سمیں دی حسین مٹیار سی۔ گلاب دیاں پنکھڑیاں ورگے پتلے پتلے کومل بلھ، اکھاں موٹیاں تے بھواں کمان وانگ تنیاں ہوئیاں جسم۔ اودھ دا نواب شجاؤلدولا، بھرت پور دا راجا جواہر سنگھ تے دلی دا پردھان منتری گازیؤدین اس اتے جان چھڑکدے سن۔ اوہ تنے اسنوں اپنی پٹرانی بناؤن دے اچھک سن۔ سفلتا گازیؤدین نوں ملی۔ عمدہ بیگم وی اپنی جگہ اک چیز سی۔ موتیاں وچ اک انمول موتی۔ پر گازیؤدین گنا بیگم نوں حاصل کرکے اس پاسیوں لاپرواہ ہو گیا سی۔ سوچ لیا کہ دوجی شادی جدوں ہوئےگی، ہو جائیگی۔ پر جدوں سنیاں کہ عمدہ بیگم دی منگنی تیمور نال ہو گئی ہے تاں اسدے سویمان نوں ٹھیس لگی۔ پنجاب پہلاں ہی ہتھوں نکل چکیا سی۔ اسدا دکھ کوئی گھٹّ نہیں سی تے ہن منگیتر وی ہتھوں جا رہی سی۔ ہن موقع سی اپنی منگ نوں لے آئے تے پنجاب نوں وی دلی دے ادھین کرکے تورانی پارٹی دا دبدبا بحال کرے۔ دلی دے اہل کار نال سن تے اسنوں ادنیہ بیگ دی مدد اتے وی بھروسہ سی۔
اسنے لاہور اتے چڑھائی کرن دا رولا نہیں پایا، بلکہ بہانہ بنایا کہ میں ہانسی تے ہسار دے جنگلاں وچ شکار کھیڈن جا رہا ہاں۔ اوہ شاہزادہ علی گوہر نوں نال لے کے 15 جنوری 1756 نوں دلی توں روانہ ہویا۔ اسدے نال دس ہزار فوجی سن۔ 7 پھربری نوں سرہند پہنچیا۔ اتھے ادنیہ بیگ دا ایلچی اسدا انتظار کر رہا سی۔ ادنیہ بیگ نہیں چاہندا سی کہ دلی دی فوج اسدے علاقے وچ داخل ہوئے۔ اس لئی گازیؤدین نوں اس نے ایہہ سنیہا بھیجیا سی، “تسیں برائے مہربانی سرہند وچ ہی رکنا۔ دو جاں تنّ ہزار دی فوج نال اپنا اک خواجہ سرا میرے کول بھیج دینا۔ میں اس نال اپنی فوج رلا کے اک اجیہی چال چلانگا کہ لاہور آسانی نال تہاڈے قبجے وچ آ جائیگا، ورنہ لاہور وچ وی فوج ہے۔ تسیں اتھے جاؤگے تاں بے کار وچ خون خرابہ ہوئےگا تے بغاوت وی ہو سکدی اے۔”
گازیؤدین بیگ نے ادنیہ بیگ دا ایہہ سجھاء منّ لیا۔ اسنے تنّ چار ہزار فوجیاں سمیت کھوازا سرا نسیم خاں نوں جالندھر بھیج دتا تے آپ ستلج دے کنارے ماچھیواڑے وچ ڈیرے لا لئے۔ ادنیہ بیگ نے اپنی دس ہزار فوج دے کے صادق بیگ نوں کھوازا سرا نسیم خاں نال لاہور ولّ روانہ کر دتا۔ کجھ دناں بعد جدوں اوہ لاہور پہنچے تاں اوہناں نوں شاہ گنج وچ ٹھہرایا گیا۔ اگلے دن اوہ باجے-گاجے تے بڑی دھمدھام نال بیگم دی خدمت وچ حاضر ہوئے تے شاہی ڈھنگ نال سلام کرکے وزیر گازیؤدین دا خط اسنوں دتا۔ خط وچ بیگم نوں بینتی کیتی گئی سی کہ اوہ اپنی بیٹی عمدہ بیگم نوں اس کول بھیج دئے۔ بیگم نے کسے طرحاں دی حیل حجت نہیں کیتی۔ اسنے خوشی خوشی بیٹی نوں دلہن بنا کے ہیرے-جواہر دہیز وچ دے کے، گولیاں داسیاں، کھوازا سراواں تے 3000 فوج نال روانہ کر دتا۔ دلہن 4 مارچ 1756 نوں وزیر کول ماچھیواڑے پہنچ گئی۔
ہن وزیر دا دوجا کرم ایہہ سی کہ لاہور اتے قبجہ کیتا جائے۔ اس مقصد خاطر اسنے سید زمیلودین خاں، نثار محمد خاں شیر جنگ، حکیم ابراہیم خاں تے کھوازا سعادت یار خاں نوں ادنیہ بیگ کول بھیجیا تاں کہ مگلانی بیگم نوں وی اسدے کیمپ وچ ماچھیواڑے لیاندا جائے۔
ایہہ افسر ادنیہ بیگ دی فوج نال لے کے، بناں کتے رکیاں، ڈیڈھ سو میل دا پندھ کرکے، دن رات تردے ہوئے، سویرے سوکھتے ہی لاہور جا پہنچے۔ مگلانی بیگم ساری رات عیاشی کردی رہی سی تے ہن اوہ گھوک ستی ہوئی سی۔ اس خاطر جہڑا جال وچھایا گیا سی، اوہ اسدے سپنے وچ وی نہیں سی۔ کھوازا سراواں نوں بھیج کے اسنوں جگایا گیا تے پھیر وزیر دے آدمی اسنوں پالکی وچ سٹّ کے، شہروں باہر، اپنے کیمپ وچ لے آئے۔ اسدی ساری سمپتی تے خزانہ ضبط کر لیا گیا۔ 28 مارچ نوں اسنوں ماچھیواڑے والے کیمپ وچ پہنچا دتا گیا۔ وزیر گازیؤدین اسدے سواگت لئی آیا۔ اوہ غصے نال بھری ہوئی سی، اچی اچی چیکن کوکن تے گالھاں کڈھن لگّ پئی، “کتیا، بے ایماناں...میرے نال ایہہ سلوک کردیاں تینوں شرم نہ آئی؟ توں اپنی تباہی نوں دعوت دتی اے۔ اپنی تباہی، دلی دی تباہی، مغل سلطنت دی تباہی۔ احمد شاہ ابدالی تہانوں ساریاں نوں اس سازش تے میرے نال کیتی بدسلوکی دا مزہ چکھائیگا۔''
“مامی جان!” وزیر نے مسکراؤندیاں ہویاں کسیل جہی نال کیہا، “تسیں وی کوئی گھٹّ شرم ناک حرکت نہیں کیتی۔ آپنیاں نالوں ناطہ توڑ کے افغاناں نال ناطہ جا جوڑیا۔ اک عورت ہو کے بیہجائی دی راہ اپنائی۔ خدا تک دا خوف دل وچوں کڈھ سٹیا۔ ہن میرے نال دلی چلو۔ میں تہانوں اک عزت دار خاندان دی شریف عورت بن کے رہنا سکھاوانگا۔”
دلی سرکار دا ڈھانچہ ہلّ چکیا سی۔ اس وچ جگہ جگہ تریڑاں پے چکیاں سن۔ اس ڈھے-ڈھیری ہون والی عمارت نوں ڈگن توں بچاء سکنا، گازیؤدین دے وسّ دا روگ نہیں سی۔ جہناں کدی ساتھ دتا سی، ہن اوہ وی نال نہیں سن۔ بادشاہ وی اس اتے ناراض سی۔ مگلانی بیگم نوں اسنے نظربند کر دتا سی تے اس اپر سخت نگرانی رکھی جا رہی۔ پر اوہ بڑی چلاک عورت سی۔ اسنے احمد شاہ ابدالی نوں خط لکھیا—'میر مومن خاں، ادنیہ بیگ خاں تے سید جمیلودین نے میرے نال زبردست دھوکھا کیتا ہے۔ مینوں ککھّ دا نہیں چھڈیا۔ کروڑا روپئے دا سامان تے نقدی میرے مرحوم سہرے وزیر (کرمودین) دے محل وچ نپیا ہویا ہے، جس دا صرف مینوں پتہ ہے۔ اس دے علاوہ ڈھیر سارا سونا تے چاندی لوکاں نے گھراں دیاں چھتاں وچ نپے ہوئے نے۔ بادشاہ عالم گیر ثانی تے اسدے وزیراں دی ذرا نہیں بندی۔ اوہناں وچکار کتے بلی دا ویر ہے۔ جے تسیں اس سمیں ہندوستان اپر حملہ کروں تاں دلی دی سرکار بناں کوئی خطرہ اٹھیاں تہاڈے ساہویں گوڈے ٹیک دئیگی۔ کروڑاں دی دولت تہاڈا انتظار کر رہی ہے۔' ایہہ خط اسنے اپنے مامو کھوازا عبدل خاں دے ہتھ بھیجیا۔
افغاناں دا اک قبیلہ روہیلے کہاؤندا سی۔ پیشہ سی سپاہی گری۔ ایہہ لوک اپھگانستان وچوں نکل کے ہندوستان وچ آ وسے۔ اتھوں دے حاکماں دی فوج وچ مدد کرکے اوہناں کافی مہتو پراپت کر لیا تے ہندے ہندے گنگا دے پوربی تٹ دے اک حصے اتے اپنا قبجہ جما لیا۔ پھیر اودھ دے نال نال پہاڑاں تک پھیل گئے۔ اس کھیتر دا ناں روہیل کھنڈ پے گیا۔ اوہناں دا سردار شہابودین خاں روہیلا سی۔ اسدے دو پتر سن حسین تے ساہ عالم خاں۔
ایہہ لوک پیڑھی در پیڑھی اس دیش وچ رہن پچھوں وی اس دیش دے نہیں بنے۔ اوہناں دی ہمدردی افغاناں نال سی۔ نجیب خاں جہڑا کدی صفدر جنگ دی فوج وچ جماندار ہندا سی، ہن اس قبیلے دا پرمکھّ سردار بن گیا سی۔ اسنے وی ہن ابدالی نوں لکھیا، 'میں اس ملک وچ اپنے گرد 25000 پٹھان جمع کر لئے ہن۔ گنگاپر دے پٹھاناں نوں وی اپنی مدد دے لئی تیار کر لیا ہے۔ اوہناں دی گنتی 40،000 ہے۔ تسیں بے دھڑک ہو کے اتھے آؤ۔ امادلّ ملک دی ایہہ طاقت نہیں کہ تہاڈا مقابلہ کر سکے۔ میں اسدا سبھ توں وڈا مددگار ہندا ساں۔ ہن جدوں میں ہی تہاڈا وفادار بن گیا ہاں، اسدا ساتھ دین والا رہِ ہی کون گیا ہے؟...'
خود بادشاہ عالم گیر نے ابدالی نوں سدا بھیجیا۔ اوہ وی اپنے آپ نوں امادولّ ملک دے پنجے وچوں مکت کرنا چاہندا سی۔
بلی دے بھاگیں چھکا ٹٹیا۔ ابدالی تاں اس گلّ دے انتظار وچ ہی سی۔ مدھ ایشیا دا سبھ توں مضبوط قلعے ورگا حصہ، اس کول سی۔ اسدی سینا مدھ ایشیا دی تکڑی سینا کہی جاندی سی۔ اوہ خود مدھ ایشیا دا سبھ توں وڈا جرنیل سی۔ کمی سی تاں پیسے دی تے پیسہ خود اسنوں بلاء رہا سی۔
احمد شاہ ابدالی نومبر 1756 وچ پیشاور پہنچ گیا تے پھیر 20 دسمبر نوں سندھ ندی پار کرکے بناں کسے روک ٹوک دے لاہور وچ داخل ہویا۔ اتھے اوہ دو ہفتے رکیا، ستھانک امیراں تے اہل کاراں توں خراج وصول کیتا تے پھیر لمیں پیریں دلی ولّ تر پیا۔ رستے وچ کسے قسم دا ورودھ نہیں ہویا۔ چڑیاں نے چوں تک نہیں کیتی۔ ہریک جگہ مردگھاٹ ورگی چپّ واپری ہوئی سی۔ پردھان منتری امادلّ ملک بھاوَ گازیؤدین سروے-سروا نرنکش حاکم سی۔ جدوں اسنے کوئی قدم نہ چکیا؛ حملہ آور دا مقابلہ کرن لئی سرہند جان توں انکار کر دتا تاں ہور کون ورودھ کردا؟ فوج دا سہارا لین دے بجائے پردھان منتری نے صرف اینا کیتا کہ درویشاں نوں بلاء کے پچھیا—“کی تہاڈیاں دعاواں وچ اینا اثر ہے کہ دشمن اپر بناں لڑے قابو کیتا جا سکے؟”
ادھر دعاواں منگیاں-دتیاں جا رہیاں سن، ادھر ابدالی ودھدا آ رہا سی۔ نجیب خاں روہیلا دلی توں ویہہ کوہ دے فاصلے اپر نریلا وچ ابدالی نال آ رلیا۔ اس نے 28 جنوری 1757 نوں دلی وچ پرویش کیتا۔ اتھے پہلاں ہی اس خاطر دسترخوان وچھیا ہویا سی۔
بھکھے بگھیاڑ جویں بھیڈ بکریاں دے اجڑ اپر جھپدے ہن، افغان سپاہی نیاسرے دلی واسیاں اپر جھپٹے۔ ہندو مسلمان دا بھید وی نہیں سی رکھیا۔ انی لٹّ مچی۔ دھن دولت دا تاں ذکر ہی کی عجت تے عصمت وی خب لٹی گئی۔ افغان سپاہی لوکاں دیاں نونہاں دھیاں نوں گھسیٹ گھسیٹ کے گھراں وچوں کڈھ رہے سن۔ ظلم تے جبر دی حد ہی نہیں سی رہی۔ فریاد کون کرے تے کس کول کرے؟ حاکم بولے ہوئے ہوئے سن تے خدا وی بولا ہو گیا جاپدا سی۔
خود احمد شاہ ابدالی سلطنت دے وڈے وڈے امیراں تے اہل کاراں نوں بے دردی نال لٹّ رہا سی۔ اوہناں دے گھراں دے فرش اکھاڑے جا رہے سن، چھتاں پٹیاں جا رہیاں سن۔ عورتاں دے تن دا اک اک زیور لاہ لیا گیا سی۔ مگلانی بیگم اسدی صلاح کار بنی ہوئی سی تے اگے اگے تری پھردی سی۔ پورے وشواس نال دسّ رہی سی کہ کناں دھن کتھے پیا ہے تے کس حرم وچ کنیاں حسیناں ہن۔ امادلّ ملک دی ساری سمپتی کھوہ لئی گئی۔ ابدالی نے کھلھیام اسنوں بے عزت کردیاں کیہا، “اینا وی نہیں سریا کہ عجت تے انکھ لئی ہی لڑاں—چپ چاپ گوڈے ٹیک دتے۔ اس پاجی دا منہ کالا کرکے، گدھے اتے بٹھاء کے پورے شہر وچ گھمایا جائے۔” اسدے حکم دی پالنا کیتی گئی۔
انتجامودولا نے اپنی اک اک چیز ابدالی دے حوالے کر کے کیہا، “ہن میرے کول اس انگوٹھی دے علاوہ ہور کجھ وی نہیں۔”
“جے کجھ ہور نکل آیا پھیر؟” ابدالی نے اکھاں دکھائیاں۔
انتجامودولا کمب گیا تے اسدا رنگ پیلا پے گیا۔ تھڑکدی آواز وچ بولیا، “میرے والد صاحبَ دی دولت کتھے ہے، اس دا پتہ میری والدہ صاحبہ بیگم شعلہ پوری نوں اے۔”
شعلہ پوری بیگم نوں بلایا گیا۔ اسنوں چوں-چراں کیتی تاں ابدالی نے دھمکی دتی کہ اسدے نونہاں وچ کلّ ٹھوک دیو۔ بلبل ورگی بیگم سن کے ہی بے ہوش ہو گئی تے جدوں ہوش وچ آئی تاں سارے بھید اگل دتے۔
اس پچھوں ابدالی نے حکم دتا کہ امیر ہوئے چاہے غریب ہریک گھر توں تاوان وصول کیتا جائے۔ کسے نوں وی چھڈیا نہیں گیا۔
اس مقصد ادھین شہر نوں وارڈاں وچ ونڈ دتا گیا تے ہریک وارڈ وچ افغان سپاہیاں دی ڈیوٹی لا دتی گئی۔ عورتاں تے مرداں نوں طرحاں طرحاں دے تسیہے دتے گئے۔ کٹمار تے قتل کر دینا معمولی گلّ سی۔ بہت سارے لوکاں توں ایہہ ظلم سہارے نہ گئے۔ اوہناں نے زہر کھا کے جاں کھوہ وچ چھال مار کے اتم-ہتیا کر لئی۔ 4 پھربری توں 5 مارچ تک پورا اک مہینہ لٹمار، بلاتکار تے کتلوگارت دا ایہہ سلسلہ زاری رہا۔ دلی نوں واری وسی تے نوں واری اجڑی، پر اسدی جہڑی حالت اس واری ہوئی، پہلاں کدی نہیں سی ہوئی۔ ابدالی نے مغل ستا دی درڑ-درڑ کے مجھّ کڈھ دتی سی۔
متھرا تے بندرابن نوں وی انج ہی لٹیا گیا۔ احمد شاہ ابدالی نے اپنے بیٹے تیمور دی شادی بادشاہ عالم گیر ثانی دی بیٹی جوہر بیگم نال کر دتی تے لٹّ دا سارا مال اسنوں دے کے لاہور روانہ کر دتا تاں کہ اتھوں ایہہ مال افغانستان بھیج دتا جائے۔ پھیر اپنی شادی مرحوم (سورگی) بادشاہ محمد شاہ دی بیٹی حضرت بیگم نال کروائی۔ حضرت بیگم دی عمر صرف 16 سال دی سی تے طے سی کہ اسدا ویاہ عالم گیر ثانی نال ہوئےگا۔ جدوں نکاح پڑھیا جا رہا سی، اوہ رو رو کے بےحال ہندی جا رہی سی تے واری واری عالم گیر ثانی ولّ دیکھ رہی سی۔
“جہاں پناہ۔” عالم گیر ثانی نے کرلا کے کیہا، “شرع دے مطابق نکاح وچ دلہن دی رضامندی وی ضروری ہے۔”
“بھولے بادشاہ۔” ابدالی نے مسکرا کے کیہا، “جہڑا نکاح تلوار دی نوک اپر کیتا جائے، اس وچ کوئی شرع نہیں ہندی۔”
ابدالی اپنی اس دلہن دے نال شاہی حرم دیاں 17 رکھیلاں تے 400 داسیاں نوں وی اپنے کیمپ وچ لے گیا۔
اتفاق نال افغان فوج وچ ہیضہ پھیل گیا۔ لگبھگ ڈیڈھ سو سپاہی ہر روز مرن لگے۔ اس کارن اسنوں دلی چھڈنی پئی۔ نجیب خاں نوں نجیبودولا دا خطاب دے کے اسنوں ہندوستان دا میر بخشی بھاوَ اپنا مختیار بنا کے اوہ 2 اپریل 1757 نوں لٹّ دے مال نال مالا-مالا ہو کے واپس پرط پیا۔
سکھاں نے وی احمد شاہ ابدالی دا ورودھ نہیں کیتا سی۔ افغاناں دے ٹڈی دل دا سدھا مقابلہ کرن دی اجے اوہناں دی شکتی نہیں سی بنی، پر ابدالی دے حملے نال جہڑی ہپھڑا-دپھڑی مچی اسدا اوہناں پورا لابھ اٹھایا۔ اپنی راکھی-پرنالی دا وستھار کرکے اپنی شکتی ودھائی۔ ہن سکھ جتھے اتھے-اتھے گھات لائی بیٹھے سن اتے احمد شاہ ابدالی دے پرتن دی اڈیک کر رہے سن۔ جاسوسی دا پربندھ اینا چنگا سی کہ اوہناں دے سوہیئے دلی دی رائی-رائی دی خبر لیا رہے سن۔ شاہزادہ تیمور مارچ 1757 دے تیجے ہفتے دلی توں لاہور ولّ تریا تاں سردار آہلووالیا نوں اس سلسلے وچ اک رقہ ملیا۔ لکھیا سی—
'کی دسیئے عقل حیران ہے۔ ککڑاں دیاں لڑائیاں تاں بتھیریاں دیکھیاں سن پر کل اتھے اک ککڑ ککڑی دا ویاہ ہویا۔ کفن چور مالا مال ہے، شریف لوکاں دا برا حالَ ہے۔ وڈے میاں تے چھوٹے میاں وچکار باراں آنے تے چار آنے دی پتی ہو گئی ہے۔ وڈے میاں اجے رکنگے، پر چھوٹے میاں لاہور لئی چل پئے نے۔' م.ا.۔
رقہ سنکیت بھاشا وچ سی تے م.ا. وی رقہ لکھن والے دا سنکیت بھاشا وچ ناں سی۔ ملتانی بیگم دلی گئی تاں تہمس خاں مسکین وی دلی گیا تے اسدے نال روزنامچے دی نقل کرن لئی شاد علی یعنی میہر علی عرف میہر چند وی گیا۔ ایہہ رقہ اسدا لکھیا ہویا سی۔ اسنے ایہہ لال قلعے دے باہر اک درویش نوں پھڑا دتا تے پھیر ہتھو ہتھ جھٹپٹ سردار آہلووالیا کول پہنچ گیا۔ دلی دی حالت بیان کرن دے نال دسیا گیا سی کہ شاہزادہ تیمور لاہور ولّ تر پیا ہے۔ اسدے نال اک چوتھائی فوج ہے تے تنّ چوتھائی فوج احمد شاہ ابدالی نال دلی وچ رہیگی۔
تیمور نے اجے سرہند پار کیتا ہی سی کہ سکھ گریلے اس اتے جھپٹ پئے۔ پہلاں اعلیٰ سنگھ نے دوجے جتھیاں دی مدد نال امبالے تے پٹیالے وچکار سنور کول اوہناں دا رستہ آ روکیا۔ اچانک ہوئے حملے کارن افغان سینا گھبرا گئی۔ جہڑا لٹّ دا مال تے خزانہ لاہور لجاء رہے سن، سکھاں نے لگبھگ ادھا کھوہ لیا۔ تیمور اگے ودھیا تاں سکھاں دے دوجے جتھے نے اسنوں ملیرکوٹلے وچ پھیر آ گھیریا تے اجیہی مار ماری کہ اوہناں دی بہادری دے قصے بن گئے۔ لوکاں دا سبھاء ہے کہ اوہ جس گلّ نوں پسند کردے نے، اسنوں ودھاء-چڑاء کے بیان کردے نے تے اپنی کلپنا نال اسنوں اتّ-کتھنی دا روپ دے دندے نے۔...تے جسنوں پسند نہیں کردے، اسنوں وی اتّ-کتھنی دا روپ دے دندے نے۔ ایہہ افواہ پھیل گئی کہ تیمور نوں سکھاں نے گرپھتار کر لیا ہے تے کتے کتے ایہہ وی کیہا جان لگیا کہ تیمور دا سبھ کجھ کھوہ کے اسنوں قتل کر دتا گیا ہے۔
پھیر جدوں احمد شاہ ابدالی افغانستان ولّ پرتیا تاں سکھاں نے دلی توں لے کے چناب تک پیر پیر 'تے چھاپے مارے تے لٹّ دے جس مال نال اوہ مالو-مال ہو کے چلیا سی، اسدا کافی حصہ کھوہ لیا۔
احمد شاہ ابدالی سکھاں دے ایہناں حملیاں کارن پٹّ اٹھیا۔ اوہ مدھ ایشیا دا سبھ توں وڈا جرنیل سی، اپنی ایہہ ہتک کنج سہار سکدا سی؟ اوہ اپنی اس ہتک دا بدلہ لین لئی کافی سمیں تک لاہور وچ رکیا رہا۔ سکھاں دے خلاف مہماں لامبند کیتیا، پتہ نہیں کنیاں نوں قتل کیتا گیا۔ امرتسر شہر نوں لٹّ لیا۔ ہرمندر صاحب ڈھاء دتا تے سروور نوں گوہے، گندگی، پشواں دے منکھاں دیاں ہڈیاں نال پورا بھر دتا گیا۔ سکھ لاہور تے امرتسر دے آسپاس دا علاقہ چھڈّ کے صندل بار ولّ چلے گئے تے جموں دیاں پہاڑیاں وچ جا چھپے، جتھے اوہناں دا پچھا کرنا آسان نہیں سی۔ ابدالی بہت جھنجلایا ہویا سی تے عبدل صمد، زکریا خاں تے میر منوں وانگ ہی سکھاں دا ناں نشان مٹاؤن اتے تلیا ہویا سی پر مئی جون دی لو تے گرمی اس توں تے اسدی سینا توں سہاری نہیں سی جا رہی۔ نال اسدی غیر حاضری کارن افغانستان وچ بغاوت فٹّ پئی سی، اس لئی سکھاں نوں کچلن دی حسرت من وچ لے کے اپنے دیش پرط جانا پیا۔ جان توں پہلاں اسنے لاہور دا پربندھ انج کیتا کہ اپنے بیٹے تیمور نوں پنجاب دا صوبیدار بنا دتا تے اپنے پردھان سیناپتی جہان خاں نوں اسدا نائب تے سرپرست بنا دتا۔ اپنی نجی فوج دے چنے ہوئے دس ہزار سینک لاہور وچ تیمور شاہ دے کول رہن دتے تے اسنوں حکم دتا کہ اوہ ہندوستان وچ پیدا ہوئے ترک، ایرانی تے افغان سپاہی بھرتی کرکے ہور فوج وی بنا سکدا ہے۔ مطلب ایہہ کہ اسنوں ودیشی نسل دے ترکاں، ایرانیاں تے افغاناں اپر ہی بھروسہ سی۔ ہندوستانی مسلمان وی بھروسے یوگ نہیں سن۔ ایہہ گلّ ٹھیک وی سی۔ ودیشی نسل دے ایہہ لوک بھاشا، سبھیاچار تے بہادری آدی ہریک گلّ وچ اپنے ہندوستانی مسلماناں نالوں چنگے سمجھے جاندے سن تے اوہناں نال نفرت کردے سن۔ اس لئی بھروسہ کویں ہوئے۔ ابدالی جاندا سی کہ جسنوں اپنے دیش نال پیار ہے، اوہ اسدا ساتھ نہیں دئیگا۔
پھیر وی ابدالی نے جموں دے راجے رنجیت دیوَ نال دوستی گنڈھی تانکِ اوہ سکھاں نوں اوہناں دے پہاڑی ٹھکانیاں وچوں کڈھے تے تیمور نوں اسدا سہیوگ پراپت ہوئے۔ اس دوستی دے بدلے وچ سیالکوٹ ضلعے دے جپھروار، سنکھترا تے پھیروجاباد پرگنے رنجیت دیوَ نوں دے دتے۔
لاہور دے اس پربندھ اپر مگلانی بیگم چڑ گئی۔ اسنے ابدالی نوں بلایا سی تے اپنے وعدے انوسار دلی نوں لٹن وچ اسدی مدد کیتی سی۔ اوہ پنجاب دی نوابی اپر اپنا حق سمجھدی سی تے اس لئی ابدالی دی چاپلوسی کردی ہوئی اسدے نال دلی توں لاہور آئی سی۔ جدوں ابدالی نے تیمور نوں صوبیدار بنا دتا، بیگم دے ہتھاں دے طوطے اڈّ گئے۔ “ایہہ تسیں کی کیتا!” اوہ اکھاں وچ اتھرو بھر کے بولی، “میں تہانوں اپنا بنایا۔ تسیں میرا حق مینوں دیو۔”
ابدالی بڑا ہنڈیا ورتیا تے ہسمکھ آدمی سی۔ مسکرا کے بولیا، “توں میری بیٹی ایں، سو تیمور تیرا چھوٹا بھرا اے۔ توں ہوئی جاں تیری جگہ تیمور ہویا اکو گلّ اے۔ سیاست دے پنگیاں وچ پینا، کھاہمکھاہ دی سردردی ملّ لینا ہندا اے۔ میں تیری پینشن بنھ دتی اے...لاہور وچ رہِ تے اپنی عیش کر۔”
ابدالی نے شاہ ولی خاں تے جہان خاں نوں کیہا کہ اوہ بیگم نوں سمجھاؤن، پر بیگم اتے سمجھاؤن-بجھاؤن دا کوئی اثر نہیں ہویا۔ اوہ ہاڑھے-منتاں کردی جیہلم تک ابدالی دے نال گئی۔ ابدالی ٹسّ توں مسّ نہ ہویا، بیگم نراش پرتی۔
لاہور دی سرائے حکیما وچ اسدی رہائش سی۔ اس وچ صرف دو کمرے سن۔ باقی ساری عمارت کھنڈر ہوئی پئی سی۔ کھنڈر وچ چمگدڑاں دا واسا سی تے ارمانا دی دھوڑ اڈدی سی۔
بیگم نوں تیہہ ہزار روپئے سالانہ پینشن ملدی سی۔ مسکین ہن وی اسدا نجی سکتر سی۔
ooo
بابا دیپ سنگھ اک بھلے-پرکھ سن۔ ہن اوہ بڈھے ہو گئے سن تے اوہناں سشتر سنگھرش توں تیاگ لے لیا سی۔ تلونڈی بھاوَ دمدمے وچ اوہناں دی گڑھی سی۔ اوہ اتھے آرام نال رہندے سن تے گرنتھ صاحب دیاں نقلاں تیار کر رہے سن۔ جدوں سنیاں کہ افغاناں نے ہرمندر تے سروور دا اپمان کیتا ہے تے امرتسر جان اپر پابندی لا دتی ہے تاں اوہناں دا ٹھنڈا خون وی ابالے کھان لگیا۔ اوہناں پرن کیتا کہ اوہ دیوالی امرتسر وچ مناؤنگے تے اپنا سر دربار صاحبَ نوں بھینٹ کرنگے۔
اوہناں گڑھی اپنے بھتیجے سدا سنگھ دے حوالے کیتی تے خود بھائی ہیرا سنگھ، نتھا سنگھ تے گربخش سنگھ نوں نال لے کے نکل پئے۔ جاگا، برہین، ناہن والا، بنجھوکے، گورو چونترا، پھولا بھیدراج تے پراج آدی پنڈاں وچوں لگبھگ اک ہزار آدمی نال لئے، جہڑے دھرم دے ناں اتے مر-مٹن لئی تیار سن۔ اوہ سارے امرتسر پہنچ کے دیوالی مناؤن لئی تر پئے۔ ترنتارن پہنچ کے رکے اتھے اوہناں اپنے ڈولیاں اپر آنندی پٹیاں بنھیاں تے سراں 'تے کیسر چھڑکیا۔ مطلب ایہہ کہ اوہ جان اپر کھیڈ جان لئی تیار ہن۔ پچھوں اوہ 'واہگورو جی کا خالصہ، واہگورو جی کی فتح' دا جیکارا لا کے امرتسر ولّ تر پئے۔
جہان خاں کول خبر پہنچی کہ چکّ گورو وچ بہت سارے سکھ اکٹھے ہو گئے ہن۔ اوہ سارے ہتھیاربند ہن تے امرتسر جا رہے ہن۔ حاجی اتارا خاں دی کمان وچ افغان فوج دا اک دستا امرتسر دے آس-پاس گھم رہا سی تانکِ سکھاں دا صفایا کرکے امن قایم کیتا جائے۔ جہان خاں نے خط لکھ کے حاجی اتارا خاں نوں حکم دتا کہ اوہ اپنی فوج دے نال جھٹپٹ پھلاننے دن چکگرو پہنچ جائے تے اوہ وی اسے دن اتھے پہنچ رہا ہے تانکِ ایہناں سکھاں نوں جہنم-رسید کیتا (نرکاں وچ بھیجیا) کیتا جا سکے۔
جہان خاں نے لاہور شہر وچ منیادی کروا دتی کہ جس دے کول گھوڑا ہے، اوہ بھاویں سرکاری ملازم ہوئے، بھاویں نہ ہوئے سکھاں نال لڑن لئی اسدے نال چل سکدا ہے۔ ملتانی بیگم نے وی اپنے پندراں ملازم تہمس مسکین دی اگوائی وچ روانہ کر دتے۔ جہان خاں نال دو ہزار افغان سینک سن۔ اوہ شام ہندیاں ہندیاں لاہور توں باراں کوہ دے فاصلے اپر کھکھنان پہنچ گئے۔ اگلی سویر اتھوں چلے تے امرتسر توں 6 کوہ ادھر گولوال پنڈ وچ آ پہنچے۔ حاجی اتارا خاں نے وی اتھے ہی آؤنا سی پر سخت ہدایت دے باو جود اوہ دتے سمیں 'تے نہیں پہنچ سکیا۔
سوہیاں دوارا اس گلّ دی خبر بابا دیپ سنگھ نوں ملی تاں اوہناں نے اپنے ساتھیاں نوں کیہا، “دیکھدے کی او، ہلاّ بول کے افغاناں نوں دسّ دیو کہ اک خالصہ سوا لکھ اتے بھاری ہے۔”
سکھاں نے افغاناں نوں چارے پاسیوں گھیر لیا۔ گھماسان دا یدھ ہویا۔ سکھاں نے اپنا گھیرا پل پل تنگ کردیاں ہویاں اینے کرارے ہتھ وکھائی کہ مغل سینکاں دے پیر اکھڑن لگے تے اوہناں وچوں بہت سارے بھجّ کھڑے ہوئے، پر بھجدے ہوئے افغاناں لئی بچ نکلن دا کوئی راستا نہیں سی۔ اوہ نراش ہو کے اپنے سینا وچ پرط آئے۔ جہان خاں چڑچڑے مجاز دا بندہ سی اوہ ہرکھ وسّ آپے 'چوں باہر ہو گیا۔ اسنے تلوار کڈھی تے ایہہ کہندیاں ہویاں، “تسیں بھجے کیوں اوئِ؟” اپنے کئی سپاہیاں نوں زخمی کر دتا۔ افغان سینک پھیر اکٹھے ہو گئے۔ اوہ انمنے من نال لڑ رہے سن، کیونکہ لڑن دے سوائے ہور کوئی چارہ وی نہیں سی۔ پر حوصلے ٹٹّ گئے سن تے اوہ اپنے آپ نوں بے جان محسوس کر رہے سن۔ ادھر سکھاں دے حوصلے بلند سن تے '...اکال-اکال' دے نعرے جیکارے آکاش وچ گونج رہے سن۔
ٹھیک اسے سمیں حاجی اتارا خاں اپنی فوج نال آ پہنچیا۔ سکھ جہناں دے حوصلے ودھے ہوئے سن، ہن مصیبت وچ گھر گئے۔ افغاناں دی گنتی بڑی زیادہ سی تے اوہناں کول توپاں تے بندوقاں وی سن۔ سکھ گولیاں دی واچھڑ ساہمنے ودھیرے دیر نہیں ٹک سکے تے بھجّ کھڑے ہوئے۔ افغان سینکاں نے چکگرو تک اوہناں دا پچھا کیتا۔ اتھے اک پوتر ستھان سی، جتھے گرنتھ صاحب رکھیا ہویا سی تے پنج سکھ سینک پہرے اپر سن۔ اوہ سکھ یودھے ادوں تک لڑدے رہے، جدوں تک دشمن سینا دے بہت سارے سپاہیاں نوں تلوار دے گھاٹ اتار کے شہید نہیں ہو گئے۔ اس سنگھرش وچ میر نیامتولا ناں دا اک مشہور افغان جرنیل وی ماریا گیا۔
بابا دیپ سنگھ دے نال جہڑے سکھ لڑدے ہوئے شہید ہو گئے، گورو دے باغ وچ اوہناں دی یادگار بنائی گئی، جسدا ناں شہید گنج رکھیا گیا۔
ایہہ گلّ لوک کتھا بن گئی ہے کہ جدوں افغاناں نے زوردار ہلاّ بولیا تاں بابا دیپ سنگھ دا سر اک افغان سینک دی تلوار نال کٹیا گیا۔ کول کھڑے اک سکھ سینک نے اوہناں نوں کیہا، “بابا جی، تسیں تاں ایہہ پرن کر کے آئے سی کہ اپنا سر دربار صاحب نوں بھینٹ کروگے!” ایہہ سندیاں ہی بابا دیپ سنگھ نے اپنا سر ہتھیلی اپر رکھیا تے اک ہتھ نال کھنڈا واہندے ہوئے اگے ودھے۔ ایہہ کوتک دیکھ کے زہان خاں دنگ رہِ گیا۔ کسے لئی وی بابے نوں روکنا مشکل ہو گیا تے اوہناں ہرمندر صاحب پہنچ کے اپنا شیش بھینٹ کیتا۔
پھر اک ہور گھٹنا انج واپری کہ سرہند توں آؤندے ہوئے دو افغان سینکاں دی کرتارپور کول ہتیا ہو گئی۔ سندیاں ہی زہان خاں دا پارا چڑھ گیا۔ اسنے دوشیاں نوں سجا دین لئی ناصر علی خاں جالندھری دی کمان ہیٹھ سینا بھیجی۔ سوڈھی وڈبھاگ سنگھ اک ستکارت سکھ تے اس علاقے دے چودھری سن۔ افغاناں نے چودھری وڈبھاگ سنگھ نوں کیہا کہ اوہ اپرادھیاں دے ناں دسن تے اوہناں نوں پیش کرن۔ اوہناں دے کجھ نہ دسن اپر اوہناں نوں اینی کٹمار کیتی گئی کہ لگبھگّ ادھ-مویاں کر دتا گیا۔ سوڈھی وڈبھاگ سنگھ گرودوارہ تھم صاحب دے گرنتھی وی سن۔ اوہ رات نوں اتھوں نکلے تے ہشیارپور ضلعے دے باہیری پنڈ وچ جا چھپے۔ افغاناں نے گرودوارہ تھم صاحب ڈھاء دتا تے اتھے گٔوآں مار کے سٹّ دتیاں۔ پھیر اوہناں کرتارپور شہر لٹیا تے اتھے جنیاں وی ہندو سکھ عورتاں سن، اوہناں نوں مسلمان بنا لیا۔
سکھاں وچ جس طرحاں بھائی منی سنگھ دی شہادت پچھوں روس پھیلیا سی، اسے طرحاں اس گھٹنا پچھوں روس تے روہ پھیل گیا۔ اوہناں زہان خاں توں بدلہ لین دی ٹھان لئی۔
سکھاں نے پنجاب نوں آزاد کرواؤن دی پکی دھاری ہوئی سی تے اوہ مغل حاکماں لئی چنوتی بنے ہوئے سن۔ پر مغل ستا سماپت ہوئی تاں نہ صرف پنجاب اپر ابدالی دا قبجہ ہو چکیا سی بلکہ اس نے سرہند نوں وی اپنے افغان راج وچ ملا لیا سی تے دلی وچ وی نجیبودولا نوں اپنا مختیار عامَ تھاپ دتا سی۔ ہن سکھاں دی ٹکر افغاناں نال سی۔ زہان خاں نے امرتسر تے کرتارپور وچ جہڑے ظلم ڈھائے تے دھارمک ستھانا دی بے ادبی کیتی سی؛ اس اپر سارے سکھ تے اوہناں نال ہمدردی رکھن والے لوک بھڑک اٹھے۔ اوہ ہشیارپور دے اتر وچ شوالک دیاں پہاڑیاں وچ چلے گئے۔ اتھے اوہناں زہان خاں اپر حملے دی یوجنا بنائی، جس وچ حالات توں مجبور ہو کے ادنیہ بیگ وی اوہناں نال آ رلیا۔
جدوں ابدالی نے حملہ کیتا سی، ادنیہ بیگ ہانسی ہسار ولّ بھجّ گیا سی، جتھے پانی وی اوکھ نال ملدا سی۔ کجھ سمیں بعد اوہ وی ہشیارپور دے اتر وچ ستھت پہاڑیاں وچ چلا گیا تے کھلی بلوان دی پہاڑی اپر اپنا کیمپ لا دتا۔ تیمور شاہ دا سرپرست بنن توں بعد زہان خاں نے پنجاب وچ امن بحال کرنا سی تاں ہی اوہ مالیا اگراہ سکدا سی تے تاں ہی حکومت کر سکدا سی، پر جسا سنگھ آہلووالیا دی کمان وچ سکھاں نے اپنیاں گتی-ودھیاں تیز کر دتیاں سن۔ اوہ نت نواں علاقہ اپنی راکھی-پرنالی وچ ادھین کرکے اپنی شکتی دا وستھار کر رہے سن۔ ناصر علی خاں سکھاں اپر قابو پاؤن توں اسمرتھ رہا سی۔ اس لئی زہان خاں نے ادنیہ بیگ نوں سنیہا بھیجیا کہ جے اوہ جالندھر دی فوجداری سنبھال لئے تے ساڈے نال سہیوگ کرے تاں اسدے ورودھ کاروائی نہیں کیتی جائیگی۔ ادنیہ بیگ نے کہہ بھیجیا کہ اوہ جالندھر دوآبے دی فوجداری سمبھالن تے سہیوگ دین لئی تیار ہے، شرط ایہہ ہے کہ اسنوں ایہہ چھوٹ دتی جائے کہ لاہور دربار وچ پیش نہیں ہوئےگا۔ زہان خاں نے ادنیہ بیگ دی ایہہ شرط منّ لئی تے طے ہویا کہ اوہ جالندھر دوآبے دی فوجداری دے بدلے لاہور نوں 36 لکھ روپئے سالانہ لگان دئیگا۔
زہان خاں نے سوچیا سی کہ ادنیہ بیگ سکھاں نال خود نبڑ لئیگا تے اسدی حکومت دے ورودھ کوئی سازش نہیں کریگا۔
سکھ اس سمیں جالندھر دوآبے دے آس-پاس اپنی شکتی ودھا رہے سن۔ اس لئی کتے کتے ادنیہ بیگ نال جھڑپ ہو جانی سبھاوک سی۔ پہلی ٹکر ادوں ہوئی جدوں جسا سنگھ آہلووالیا اپنے جتھے نال ترنتارن توں پھتہاباد ولّ جا رہا سی۔ اس ٹکر وچ قطب خاں آہلووالیا دے تیر نال زخمیں ہویا تے تلوار دے اک وار نے سید خاں دی بانہہ کٹّ لئی۔ اتھوں خان جلال آباد ولّ بھجّ گیا تے جسا سنگھ نے پھتہاباد اپر قبجہ کر لیا۔
اتھوں سردار آہلووالیا جلدی ہی دوآبے وچ آ گیا۔ اوہنیں دنیں ادنیہ بیگ نے مالیئے دی اگرائی شروع کیتی ہوئی سی۔ جدوں اگرائی کرن والے جیڈولی پنڈ وچ پہنچے، کسانا نے مالیا دین توں انکار کر دتا۔ شاید اتھل-پتھل کارن فصل ٹھیک نہیں سی ہوئی جاں شاید میہاں کارن کافی نقصان ہو گیا سی۔ مکدی گلّ ایہہ کہ اس گلّ اپر جھگڑا ہو گیا۔ دکھی لوکاں لئی اکو چارہ سی کہ اوہ کسے سکھ سردار دی راکھی وچ چلے جان۔ جیڈولی دے اتر-پچھم وچ جسا سنگھ آہلووالیا دا علاقہ سی۔ پنڈ دا چودھری گینڈا راجپوت جسا سنگھ آہلووالیا دی سیوا وچ حاضر ہویا تے راکھی کرن لئی بینتی کیتی۔ جسا سنگھ نے دیوا سنگھ نوں اپنا تھانیدار بنا کے جیڈولی بھیج دتا تے ادنیہ بیگ نوں کہہ بھیجیا کہ ایہہ پنڈ ساڈی رعیت ہے، تسیں اتھوں توں مالیا نہیں اگراء سکدے۔
ادھر ادنیہ بیگ نوں مالیا اگراؤن وچ پریشانی ہو رہی سی تے ادھر زہان خاں نے فوراً 36 لکھ روپئے بھیج دین دا سنیہا گھلّ دتا سی۔ ادنیہ بیگ نے اتر دتا کہ اسنوں فوجداری سمبھالیاں اجے صرف دو مہینے ہوئے نے۔ پہلاں امن-شاتی بحال کرنی ہے۔ جدوں فصل آئیگی، لگان وصول کیتا جائیگا تے سال پورا ہون اپر ایہہ رقم بھیج دتی جائیگی۔ زہان خاں نے ادنیہ بیگ دی اس دلیل نوں نہیں سنیاں تے اسنوں لاہور دربار وچ حاضر ہون دا حکم دتا۔ اصل وچ زہان خاں ادنیہ بیگ اپر چڑیا ہویا سی تے اسنوں لاہور دربار وچ بلاؤن دا بہانہ لبھّ رہا سی۔
ادنیہ بیگ نوں زہان خاں دی نیئت اتے شکّ سی—اسنے لاہور جان توں صاف انکار کر دتا۔
زہان خاں چڑچڑے سبھاء دا تاں سی ہی۔ اسنے مراد خاں نوں اک وڈی فوج دے کے بھیجیا کہ اوہ ادنیہ بیگ نوں گرپھتار کر لیائے۔ بلند خاں نوں اسدی سہائتا لئی نال بھیجیا تے سرہند دے نائب فوجدار صادق بیگ نوں وی حکم دتا کہ اوہ وی اپنی فوج لے کے آ جائے۔
ادنیہ بیگ وی پورا کھرانٹ آدمی سی۔ اوہ جاندا سی، دشمن دی ایڈی وڈی فوج دا مقابلہ کرنا سنبھوَ نہیں۔ اوہ پھیر پہاڑاں ولّ چلا گیا تے اک اجیہی جگہ مورچہ بنا لیا جتھوں ہار جان دی صورتَ وچ بھجّ کے جان بچائی جا سکدی سی۔ اسنے سوڈھی وڈبھاگ سنگھ تے جسا سنگھ آہلووالیا نوں بینتی کیتی کہ اوہ زہان خاں دے ورودھ اسدی مدد کرن۔ اوہ تاں پہلاں ہی اجیہے موقعے دی بھال وچ سن۔ زہان خاں توں بدلہ لین لئی خار کھائی بیٹھے سن۔ سارا دل-خالصہ لڑن لئی تیار ہو گیا۔
دسمبر 1757 وچ ہشیارپور ضلعے دے ماہلپر شہر لاگے افغاناں نال ٹکر ہوئی۔ خالصے لئی افغان سپاہیاں تے ادنیہ بیگ دے سپاہیاں نوں وکھ وکھ پچھاننا مشکل سی۔ اس لئی فیصلہ ہویا کہ ادنیہ بیگ دے سپاہی اپنے سراں اپر ہری گھاہ بنھ لین۔ افغاناں کول چھوٹیاں توپاں سن۔ اوہناں دی گنتی وی خاصی سی پر درڑھ سنکلپ خالصہ دے ساہویں اوہ ٹک نہیں سکے۔ بلند خاں لڑدا ہویا ماریا گیا تے مراد خاں میدان چھڈّ کے بھجّ گیا۔ افغان فوج دے پیر اکھڑ گئے۔ خالصے دی جت ہوئی۔
ہن دوآبے وچ سکھاں دا بول بالا سی۔ ہر جگہ جسا سنگھ آہلووالیا دی بہادری دے چرچے سن۔ دوآبے دے سارے ضلعیاں وچ اپنے ورودھیاں نوں درڑدے تے لٹمار کردے ہوئے سکھ جالندھر وچ جا پہنچے۔ خود ادنیہ بیگ نے اوہناں نوں شہر لٹن دی کھلھی چھٹی دے دتی۔ خالصے نے اپنے دشمنا توں جی بھر کے بدلہ لیا۔ ناصر علی خاں دا، جسنے کرتارپور دے سکھاں اپر ظلم ڈھائے سن، بچہ-بچی قتل کر دتا گیا تے اسدے گھر نوں لٹّ کے اگّ لا دتی۔
زہان خاں نوں جدوں ماہلپر وچ افغان فوج دے مات کھا جان دی خبر ملی تاں اسنے سر پٹّ لیا۔ اوہ ترنت لاہور توں تر پیا۔ ہاری سینا اسنوں بٹالے وچ ملی۔ اسنے مراد خاں نوں دیکھیا تاں غصے نال لوہا لاکھا ہو کے حکم دتا، “اس سور نوں درخت نال بنھ کے ویہہ بینتاں مارو۔”
ادنیہ بیگ زہان خاں نال اہمنے-ساہمنے دی لڑائی لڑن لئی تیار نہیں سی۔ اسدی فوجی طاقت ماہلپر دی لڑائی وچ کمزور ہو چکی سی تے اسدے سہائک سکھ دوآبے وچ کھلر گئے سن۔ اوہ پھیر شوالک دیاں پہاڑیاں ولّ چلا گیا؛ جتھے اسدا پچھا کرنا آسان نہیں سی۔ زہان خاں سرفراز خاں نوں جالندھر دوآبے دا حاکم بنا کے خود لاہور پرط گیا۔ سکھاں نے سرفراز خاں نوں اک پل لئی وی چین نہیں لین دتا۔ اوہ پہاڑاں وچوں نکل آئے تے پورے دوآبے وچ اتھل-پتھل مچا دتی۔ اک مہینے تک سنگھرش جاری رہا۔ اتھے جنے افغان سینک سن، خالصے نے مار مار کے بھجا دتے۔
خالصہ ہن افغاناں نوں کتے وی ٹکن نہیں سی دے رہا۔ لاہور توں خواجہ عبداللہ خاں نوں 20 ہزار گھوڑسوار دے کے بھیجیا گیا۔ خالصے دے ہتھوں اسنوں وی قراری ہار دا منہ دیکھنا پیا۔ ابدالی جہڑیاں توپاں لاہور چھڈّ گیا سی، ساریاں سکھاں دے ہتھ لگّ گئیاں سن۔
ہن سکھ بیاس ندی پار کرکے باری دوآبے وچ آ پہنچے سن۔ بٹالا تے جالندھر نوں وی اوہناں اپنی راکھی-پرنالی وچ شامل کر لیا سی۔ لاہور دیاں باہری بستیاں وی سرکھات نہیں سن رہیاں؛ ہر رات ہزاراں سکھ لاہور اتے ہلاّ بولدے تے ایہناں بستیاں نوں لٹّ کے لے جاندے۔ اوہناں دا پچھا کرن لئی کوئی فوج نہیں سی بھیجی جاندی تے شہر دے دروازے دن دے چھپاء توں اک گھنٹہ بعد بند کر دتے جاندے سن۔
سرکار پوری طرحاں پنگلی ہو گئی جاپدی سی۔ نومبر 1757 توں پھربری 1758 تک اراجکتا دی ستھتی بنی رہی۔ لوک خالصے دے گھوڑیاں دی ٹاپ سن کے سہم جاندے سن۔
پھیر سکھاں دے ہتھ اجیہا موقع آیا کہ اوہناں تیمور تے اسدے سرپرست زہان خاں نوں وی لاہور وچوں بھجاء دتا۔
ooo
کتھے تاں ادنیہ بیگ لاہور دی نوابی دے سپنے دیکھ رہا سی تے کتھے جالندھر دوآبے دی فوجداری وی اسدے ہتھوں نکل چکی سی۔ بھاویں اسنے سکھاں دی مدد نال مراد خاں تے بلند خاں نوں ہرا دتا سی، پھیر وی اسنوں اک پاسے ایہہ ڈر سی کہ جدوں ابدالی خود ہمالا کریگا تاں اوہ افغاناں دا مقبلا نہیں کر سکیگا۔...تے دوجے پاسے اسنوں سکھاں دا وی ڈر سی کیونکہ سکھ پنجاب دے داعویدار سن تے ہن—
'راج کریگا خالصہ، عاقی رہے نہ کوئِ۔'
—دے اس دن دے انتظار وچ سن۔
اوہ دیکھ رہا سی کہ سکھاں دا زور دنو-دن ودھ رہا ہے۔ ایہہ سبھ سوچ کے اسنے اپنے وکیل ہر لال راہیں مراٹھیاں نال گنڈھ-تپ کرن دی یوجنا بنائی۔
مراٹھا سردار رگھناتھ نے دلی کول ڈیرے لائے ہوئے سن۔ ہر لال اسدے کول گیا تے ادنیہ بیگ ولوں ایہہ سجھاء رکھیا کہ جے اوہ پنجاب اپر چڑھائی کرن تاں اوہناں نوں کوچ دے ہریک دن دا اک لکھ روپیہ تے پڑائ والے دن دا پنجاہ ہزار روپیہ دتا جائیگا۔ بلی بھانے چھکا ٹٹیا۔ مراٹھیاں نوں ہور کی چاہیدا سی، روپئے وی مل رہے سن تے اوہناں دی شکتی دا وستھار سندھ تک ہو رہا سی۔
رگھناتھ نے اپنی دو لکھ فوج دے نال پھربری 1758 دے اخیر وچ پنجاب ولّ کوچ کر دتا۔ اوہ پنج مارچ نوں امبالے دے نیڑے مغل سرائے پہنچ گیا۔ اتھوں چل کے 8 مارچ نوں سرائے بنجارہ پہنچیا تے ہن سرہند نیڑے ہی سی۔
ادنیہ بیگ نوں ایہہ وشواس نہیں سی کہ مراٹھے مکھ افغان سینا دا مقبلا کر سکنگے۔ اس لئی مراٹھیاں نال اپنی سنڈھ-گنڈھ نوں اسنے گپت ہی رکھیا سی...تے جویں کہ اسدی عادت سی، ابدالی سرکار نال صلاح دا دروازہ وی کھلھا رکھیا سی۔ اسنے امبالے توں تیمور شاہ تے زہان خاں نوں چٹھی لکھی—'مراٹھیاں نے پنجاب اپر اچانک چڑھائی کر دتی ہے۔ اس دی کوئی امید نہیں سی۔ میں حالات نوں مکھ رکھ کے اوہناں نال آ ملیا ہاں۔ یقین رکھنا کہ میں دورانیاں دا نمک حلال نوکر ہاں تے سماں آؤن 'تے اپنی وفاداری دا ثبوت دیاںگا۔ تسیں گھنٹے بھر دی وی دیر نہ کرو تے مراٹھیاں اپر چڑھائی کر دیو۔'
خالصہ سرہند دے خلاف پہلاں ہی دند پیہ رہا سی۔ اتھو گورو گوبند سنگھ جی دے دو چھوٹے صاحب جادیاں نوں کندھ وچ چنوایا گیا سی۔ جس طرحاں بندہ بہادر نے سرہند دی اٹّ نال اٹّ وجائی سی، اوہ اک واری پھیر اٹّ نال اٹّ وجا دینا چاہندا سن۔ اوہ ادنیہ بیگ نال اس شرط نال راضی ہو گئے کہ سرہند اتے پہلا حملہ سکھاں دا ہوئےگا؛ پھیر کسے ہور دا۔
رگھناتھ راو سرہند پہنچیا تاں ادھروں ادنیہ بیگ تے سکھ وی جا پہنچے۔ اس سمیں سرہند دا فوجدار اسدسّ صمد محمد جئی سی، جسنوں احمد شاہ ابدالی اتھے چھڈّ گیا سی۔ ابدسّ صمد نے سرہند دی خوب مضبوط قلعہ بندی کیتی ہوئی سی، پر جدوں دیکھیا کہ اوہ دشمن دی وشال سینا دا مقابلہ نہیں کر سکیگا تاں اوہ قلعہ بند کرکے بیٹھ گیا۔ مراٹھیاں، سکھاں تے ادنیہ بیگ نے قلعے نوں گھیر لیا۔ کجھ دناں دی گولاباری توں پچھوں ابدسّ صمد تے اسدا نائب جنگ باج خاں بھجّ نکلے۔ مراٹھیاں نے اوہناں دا پچھا کیتا تے پھڑھ کے قید کر لیا۔ پہلے دن سکھ شہر وچ داخل ہوئے تے اسنوں لٹنا شروع کیتا۔ دوجے دن اس لٹّ وچ مراٹھے وی آ شامل ہوئے۔ اینی لٹّ مچی کہ کسے عورت مرد دے سریر اپر کپڑا تک نہیں چھڈیا گیا۔ دبیا ہویا دھن لبھن لئی فرش پٹّ سٹے گئے، چھتاں اکھاڑ دتیاں گئیاں تے گھراں دے بوہے تک پٹّ سٹے گئے۔ جو کجھ وی جسدے ہتھ لگیا، لٹّ لیا گیا۔
زہان خاں نوں جدوں ایہہ سماچار ملیا کہ مراٹھیاں نے سرہند نوں گھیر لیا ہے تاں اوہ ترنت دو ہزار گھوڑسوار نال لے کے لاہور توں چل پیا، پر جالندھر وچ آ کے رک گیا تے چالھی دن اتھے ہی رکیا رہا۔ ایہہ سن کے کہ مراٹھیاں کول کافی وشال سینا ہے، اسدا پتا پانی ہو گیا سی۔ اوہ لاہور پرط آیا تے افغانستان نسّ جان دی تیاری کرن لگیا۔
زہان خاں نے 9 اپریل 1758 نوں لاہور خالی کرنا شروع کر دتا۔ اس نے راوی پار شاہدرا وچ آپدا کیمپ لایا۔ سبھ توں پہلاں تیمور شاہ نے اپنی ماں، اپنیاں زنانیاں تے ہور رشتے داراں نوں اتھے پہنچا دتا۔ اس پچھوں دورانی سرداراں نے سینکاں نے سامان چھکڑیاں وچ لدّ کے اتھے پہنچاؤنا شروع کیتا—اوہ دن رات کئی کئی چکر لاؤندے سن۔ جدوں پتہ لگیا کہ مراٹھیاں نے بیاس پار کر لیا ہے تے اوہ تیزی نال لاہور ولّ ودھ رہے ہن تاں تیمور شاہ تے زہان خاں وی اسے دوپہر راوی پار کرکے شاہدرا جا پہنچے۔ جہڑا سامان چکیا نہیں جا سکیا، افغان سینا نے اسنوں اگّ لا دتی۔ خواجہ سراواں نے تیمور تے زہان خاں دے پریوار دیاں عورتاں نوں گھوڑیاں 'تے اٹھاں اتے سوار کیتا تے ایہہ سارا افغان کارواں کابول ولّ تر پیا۔
زہان خاں، مگلانی بیگم تے اسدی چھوٹی کوآری بیٹی نوں وی شاہدرا کیمپ وچ نال لے آیا سی۔ پر ہن جدوں بھجن دی اپھرا-تپھری مچی تاں بیگم تے اسدی بیٹی دی کسے نوں سدھّ نہ رہی۔ تہمس مسکین اوہناں نوں اک رتھ وچ بٹھاء دے پھیر لاہور لے آیا تے اس حویلی وچ پہنچا دتا جس وچ بیگم نے کدی پنجاب دی حاکم دی حیثیت نال رنگ-رلیاں منائیاں سن تے جس نوں ہن تیمور شاہ چھڈّ کے بھجّ گیا سی۔ بیگم حویلی وچ پیر رکھدیاں ہی کھڑ-کھڑ کرکے ہسن لگّ پئی تے کافی دیر تک انج ہی ہسدی رہی جویں اسنوں ہاسے دا دورہ پے گیا ہوئے۔
“خالہ جان اج بڑے خوش او؟ میں تہانوں اینا خوش پہلاں کدی نہیں دیکھیا۔” شاد علی عرف میہر علی نے اسنوں پانی دا گلاس پیش کردیاں ہویاں کیہا۔
“خوشی دا موقع ہوئے تاں انسان نوں خوش ہونا ہی چاہیدا اے۔” بیگم نے جواب دتا تے پانی دا گھٹّ بھر کے بولی، “موئے ابدالی نے میرے اہساناں دا بدلہ ایہہ دتا حویلی 'چوں کڈھ کے کھنڈر وچ سٹّ دتا۔ جے کوئی بے گناہ دا دل دکھاندا اے، خدا اسنوں بخشدا نہیں، ضرور سزا دندا اے۔ پئی نہ ایہناں احسان پھراموشاں نوں خدا دی مار؟”
“پئی، ہاں جی، بڑی بری مار پئی۔” شاد علی نے سمرتھن دتا۔
“میرا حق کھوہ کے اپنے بیٹے نوں لاہور دا نواب بناء دتا...ایہہ نہیں سوچیا کہ میں اک عورت دا حق کھوہ رہاں۔ میرے اپر وی کوئی ہے۔ لے لیا نہ حکومت دا مزاء۔ خدا دے گھر دیر تاں ہو سکدی اے، ہنیر نہی ہندا۔ پر اجے تاں دیر وی نہیں ہوئی۔ ہا-ہا-ہا-ہا، دیر وی نہیں ہوئی۔” اوہ پھیر اچی اچی ہسی تے ہسدی ہی رہی۔
شاہ علی مسکین دا وشواس پاتر تاں سی ہی، اسنے بیگم نال وی خالہ دا رشتہ جوڑ لیا سی۔ اوہ اسنوں پتراں وانگ پیار کردی سی تے اس دے ساہمنے اپنے دل دی گلّ کہن وچ ذرا وی سنکوچ نہیں سی کردی۔
“اس حویلی نوں دیکھن لئی میریاں اکھاں ترس گئیاں سن۔ کون جاندا سی کہ ایہہ دن وی آئیگا! ہا-ہا-ہا-ہا، میری ایہہ حسرت وی پوری ہوئی۔”
اسے سمیں مسکین اندر آیا۔ اسدے ہتھ وچ دو بندوقاں سن۔ اک بندوق شاد علی ولّ ودھاء کے بولیا، “لے بئی، ہن تک تاں توں قلم چلائی اے، ہن ایہہ بندوق پھڑھ۔ لٹیریاں دا شہر وچ گھس آؤن دا خطرہ اے...اسیں اوہناں توں لوکاں دی حفاظت کرنی ایں۔”
“ہاں، جاؤ۔ سارے جاؤ تے چھیتی جاؤ۔ ہن اساں شہر دے حاکم ہاں تے اسیں آپ اپنی ریاست دی حفاظت کرنی ایں۔” بیگم نے انج کیہا جویں سبھ کجھ اسدے حکم نال ہی ہو رہا ہوئے۔
شہر لاوارث سی۔ سبھ پاسے اپھرا-تپھری تے آتنک پھیلیا ہویا سی۔ لٹیرے تے چور-اچکے، کھلھے-کھیڈ رہے سن۔ اوہ نیاسرے لوکاں توں پیسہ-ٹکا، کپڑا-لیڑا تے ہور جو کجھ وی ہتھ لگدا کھوہ لے جاندے۔ مسکین نے، جنے وی آدمی اسدے نال سن، اوہناں نال رل کے اس لٹّ نوں جتھوں تک سنبھوَ ہو سکیا روکن دی کوشش کیتی۔ سورج دے ڈبدیاں ہی شہر دے سارے دروازے بند کر دتے جاندے تے پہرہ سخت کر دتا جاندا۔
شاہدر وچوں بھجن سمیں تیمور اپنے کئی ہزار سپاہی میر ہزارا خاں دی کمان وچ پچھے چھڈّ گیا سی۔ 10 اپریل دی سویر نوں مراٹھیاں تے سکھاں نے لاہور شہر اپر قبجہ کیتا تے پھیر راوی پار کرکے میر ہزارا خاں اپر ہلاّ بول دتا۔
ہزارا خاں اوہناں ساہویں زیادہ دیر تک نہیں ٹک سکیا۔ تھوڑھا چر لڑن پچھوں بھجّ کھڑھا ہویا، پر مراٹھیاں نے تے سکھاں نے اسنوں گھیر لیا۔ ہزارا خاں تے اسدے سارے سپاہی پھڑھے گئے۔
تیمور شاہ تے زہان خاں نے ایہہ خبر سنی تاں سر اتے پیر رکھ کے انج بھجے کہ لاہور دے اتر-پچھم وچ، کوئی پنتالی کوہ کے فاصلے 'تے، سرائے کاچی جا کے رکے۔ مراٹھیاں نے سکھاں نے اوہناں دا پچھا کیتا۔ اوہناں کول گھیرابندی کرن دا سماں نہیں سی۔ زہان خاں نے اس سمیں دا لابھ اٹھایا تے رات نوں ہی اوہ لوک ہنیرے وچ سراں وچوں نکل کے بھجّ ترے۔ اگے چناب دریا سی جسدا وہاء خاصہ تیز سی، پاٹ چوڑا تے پانی ٹھنڈا۔ تیمور شاہ تے زہان خاں نے وجیراباد دے نیڑیوں چناب پار کیتا ہی سی کہ مراٹھیاں تے سکھاں نے آ دھاوا بولیا۔ سارا سامان، افغان سپاہی تے اوہناں دے کیمپ دا سامان اجے دریا دے پوربی کنڈھے اپر ہی سی، جہڑا سکھاں تے مراٹھیاں دے ہتھ آیا۔ ابدالی دا اک سپاہی وی بچ کے نہیں سی جا سکیا—کئیاں نوں قتل کر دتا گیا سی تے کئی قیدی بنا لئے گئے سن۔
سکھاں نے جہناں افغان سپاہیاں نوں قیدی بنایا اوہناں نوں اوہ امرتسر لے آئے۔ جس سروور نوں انساناں تے پشواں دیاں ہڈیاں نال بھر دتا گیا سی، اسنوں ایہناں افغان قیدیاں توں ہی صاف کروایا گیا۔
ooo
پنجاب اپر مراٹھیاں دا قبجہ ہو گیا۔ اوہناں ادنیہ بیگ نوں لاہور دا نواب تھاپ دتا تے سمجھوتہ ہویا کہ اوہ مراٹھیاں نوں 75 لکھ روپئے سالانہ مالیا دئیگا۔
ادنیہ بیگ نوں لاہور وچ رہنا پسند نہیں سی۔ اسنے بٹالے نوں اپنا صدر-مقام (راجدھانی) بنایا۔ اسنے کھوازا مرزا جان نوں، جہڑا ہن اسدا جوائی وی سی، لاہور وچ اپنا نائب تھاپ دتا تے سرہند دی فوجداری صادق بیگ نوں دے دتی۔ ملتانی بیگم خواجہ مرزا خاں دی بھانجی سی، پر اوہ اسنوں لاہور وچ رکھنا نہیں چاہندا سی۔ اس لئی اسنے ادنیہ بیگ نوں کیہا، “مینوں اپنی اس بھانجی توں ڈر لگدا اے۔ اس دے دماغ وچ حکومت دی بو اے۔ پتہ نہیں کی کی سازش رچیگی اوہ؟ بہتر ہے جے تسیں اسدی رہائش دا انتظام کدھرے ہور دیو۔”
ادنیہ بیگ وی بیگم دی تکڑمباجی تے جوڑ-توڑ دی مہارت بارے جاندا سی۔ اوہ کھوازا مرزا خاں نال سہمت ہویا سو مگلانی بیگم نوں اپنے نال بٹالے لے جان دا فیصلہ کر لیا۔
بیگم نوں اس فیصلے توں جانوں کرواؤن دا اسنے جہڑا ڈھنگ اپنایا، اوہ اسدی اپنی تکڑمباجی دا ثبوت سی۔ بیگم نوں اپنے کول بلاؤن دی بجائے اوہ آپ اسدی خدمت وچ جا حاضر ہویا تے بڑی ہی نمرتا نال گلّ شروع کیتی، “لاہور دے اس پرانے شہر وچ رہن نوں جیا نہیں کردا۔ اس لئی میں بٹالے نوں اپنا صدر مقام بناؤن دا فیصلہ کیتا اے۔ میرا خیال اے کہ تسیں وی میرے نال بٹالے وچ رہنا پسند کروگے۔ تسیں میرے کول رہوگے تاں میں تہاڈا ہر طرحاں نال خیال رکھ سکانگا تے تہانوں کسے قسم دی اوکھ نہیں ہون دتی جائیگی۔ نالے تہاڈے کول رہن دا مینوں ایہہ فائدہ ہوئےگا کہ جدوں کدی وی مینوں تہاڈے نال صلاح-مشورہ کرن دی لوڑ پئی، مینوں بڑی اسانی رہیگی۔ تہاڈے سوائے ہور کون ایں، جسدی رائے اپر میں بھروسہ کر سکاں؟” پھیر اپنے ملازماں نوں کیہا، “بیگم صاحبہ دے ساڈے نال چلن دی تیاری کرو۔” ایہہ بینتی نہیں اک سبھء حکم سی تے اسدے اس حکم دی پالناں ہوئی۔
ادنیہ بیگ نے بٹالے وچ اک شاندار محل وچ بیگم دے رہن دا انتظام کر دتا۔ اسدی دو ہزار روپئے مہینہ پینشن لا دتی تے کچن لئی پنجاہ روپئے روزانہ بھتا بنھ دتا۔ بیگم نے اپنے نوکر نوکرانیاں تے بیٹی نوں اس محل وچ ٹھہرایا تے خود ادنیہ بیگ نال اسدے کیمپ وچ رہن لگی۔ ادنیہ بیگ نے اسدے سارے ملازماں نال نرمیں بھریا ورتائ کیتا۔ اپنے اصطبل وچوں اوہناں نوں اک اک گھوڑا دتا تے ساریاں دی چنگی تنخواہ بنھ دتی جہڑی اوہناں نوں سمیں سر ملدی رہی۔
ادنیہ بیگ اک عرصے توں پنجاب دی نوابی دا سپنا دیکھ رہا سی، اوہ ساکار ہو گیا۔ اس خوشی وچ اسنے بٹالے توں تھوڑھی دور اک نواں شہر وسایا، جسدا ناں اسنے اپنے ناں اپر ادنیہ نگر رکھیا۔ ایہی نواں شہر اسدی راجدھانی سی۔ نواب تاں بھاویں اوہ بن گیا، پر جو حالات سن...اوہناں نال جوجھناں اسدے وسّ دا روگ نہیں سی۔
مغلاں دا دخل ختم ہویا، ہن مراٹھے وچ آ اڑے۔ ہن پھیر پنجاب دے تنّ داعویدار سن—ابدالی، مراٹھے تے سکھ۔ اصل شکتی سکھاں دی سی۔ دل خالصہ نہ صرف اک ہتھیار بند گٹّ سی، بلکہ دیش تے دھرم دی آزادی لئی لڑن والا اک لوکپریا اندولن وی سی۔ ہریک گھر وچوں گھٹوگھٹّ اک منڈا سکھ ضرور بندا سی۔ مندر تے گردوارے وچ کوئی بھید نہیں سی۔ گیتا تے گرنتھ صاحب دا ہریک گھر وچ اکو جیہا آدر کیتا جاندا سی۔ اتہاس اک سی، متھہاس اک سی تے قربانیاں دی لمی پرمپرا نے بچے بچے نوں اک مضبوط کڑی وچ پروء دتا سی۔ سو ہن مقابلہ ابدالی، مراٹھیاں تے سکھاں نال سی۔ ادنیہ بیگ دی اپنی حیثیت ایہہ سی کہ پہلاں اوہ مغلاں دے کھیت دی مولی سی تے ہن مراٹھیاں دے کھیت دی مولی بنکے رہِ گیا سی۔ خالصے اس مولی نوں اکو جھٹکے وچ پٹّ کے سٹّ سکدے سن، پر ادنیہ بیگ نے خالصے دی جڑھ پٹن دی ٹھان لئی۔ ٹھان لینا وی ضروری سی، کیونکہ اوہناں دے ہندیاں نہ اوہ مالیا اگراء سکدا سی تے نہ مراٹھیاں نوں 75 لکھ روپئے کھراز دے سکدا سی۔
ادنیہ بیگ نے پہلاں تاں دانہ سٹیا، پر خالصہ دانے اپر ڈگن والا نہیں سی۔ جسا سنگھ آہلووالیا نے صاف کہہ دتا، “پنجاب وچ توں رہیں گا جاں اسیں رہانگے۔ تیتھوں جہڑا زور لگدا اے، لا ویکھ۔” ادنیہ بیگ وی پنجاب وچ پیدا ہویا سی تے اوہ جاندا سی کہ سکھاں اپر کدوں تے کنج وار کیتا جائے۔ اس کول دس ہزار گھوڑسوار تے پیدل فوج اپنی سی۔ پھیر اسنے اوہ سارے لوک اپنے جھنڈے ہیٹھ اکٹھے کر لئے، جہناں دے سوارتھ دل خالصہ نال ٹکراؤندے سن۔ ایہناں لوکاں نے پنجاب دے وکھ-وکھ بھاگاں وچ آپو اپنیاں زمینداریاں تے اپنیاں اپنیاں حکومتاں تھاپ رکھیاں سن۔ جویں سندھ ساگر دوآبے وچ گکھر، جنجوآ تے جھیبر ذمیندار، دوابا چج وچ چودھری رحمت خاں بارائچ، جموں دا راجا رنجیت دیوَ، رچنا دوآبے دا چودھری میر محمد چتھا، عجت بخش بھٹی تے ہور ذمیندار، قادیاں دا راجا گھمنڈ چند، ندھان سنگھ رندھاوا تے مرزا محمد انور، باری دوآبے وچ قصور دے افغان، کپورتھلے دے رائے ابراہیم آدی۔ ایہہ لوک سکھاں اپر دند پیہ رہے سن، ہن اوہناں نال لڑن لئی ادنیہ بیگ نال آ رلے۔ کہاوت ہے کہ 'ڈبدے نوں تنکے دا سہارا'۔
ہن ایہناں لوکاں تے دل-خالصہ وچکار جھڑپاں ہون لگیاں۔ سکھاں دی طاقت اینی ہو گئی سی کہ ہن اوہناں نوں جنگلاں تے پہاڑاں وچ جا کے چھپن دی لوڑ نہیں سی پیندی۔ اوہ آہمنے-ساہمنے دی لڑائی لڑدے سن تے پہل وی کر سکدے سن۔
خالصہ دل دے کجھ مضبوط جتھیاں نے جسا سنگھ آہلووالیا دی اگوائی وچ ادنیہ نگر اپر چڑھائی کر دتی تانکِ ادنیہ بیگ نوں پنجی دا بھونن وکھایا جائے۔ پتہ لگدیاں ہی ادنیہ بیگ نے دیوان ہیرا ملّ تے جنڈیالے دے گورو عاقل داس نوں اوہناں دے ورودھ مقابلے لئی روانہ کر دتا۔ قادیاں وچ گھماسان دا یدھ ہویا۔ 'دھائے پھٹ' گریلا یدھ دا طریقہ سی۔ آہمنے-ساہمنے دی لڑائی وچ خالصہ دل نے احمد شاہ ابدالی والا طریقہ اپنا لیا سی، جس انوسار دو سو گھوڑسوار میدان وچ آؤندے، کجھ چر لڑدے، پھیر بڑے سدھے ہوئے ڈھنگ نال پچھے ہٹدے جاندے تے اوہناں دی جگہ دوسرے گھوڑسوار آ جاندے۔ میدان وچوں ہٹن والے گھوڑسوار پچھے آ کے اپنے گھوڑیاں نوں چرن لئی چھڈدے تے آپ وی آرام کردے۔ اوہ پانی تے بھجے ہوئے چھولے ہمیشہ اپنے نال رکھدے سن۔ اوہناں دا ناشتہ کردے، بندوقاں وچ برود بھردے تے انج تازہ دم ہو کے لڑ رہے سواراں دی جگہ لین لئی مڑ میدان وچ پرط آؤندے۔ جسا سنگھ آہلووالیا اپنے جتھے سمیت میدان وچ حاضر رہندے، جتھے کدھرے دشمن دا دباء دیکھدے، اتھے ہی اپنے سواراں نال مدد لئی پہنچ جاندے۔ اوہناں دے تیر دا نشانہ تے تلوار دا وار اچکّ سن۔ دشمن اوہناں اگے پانی نہیں سی منگدا۔ دیوان ہیرا ملّ لڑدا ہویا ماریا گیا۔ گورو عاقل داس نے بڑی مشکل نال جان بچائی، دشمن سینا وچ بھگدڑ مچّ گئی۔ یدھ دا سارا سامان سکھاں دے ہتھ لگیا۔
اپنی اس ہار اپر ادنیہ بیگ سٹ-پٹاء گیا۔ اسنے سارے چودھریاں، نمبرداراں تے ذمینداراں نوں اکٹھا کیتا تے اوہناں نوں سونہ پوائی کہ اوہ سکھاں نوں نشٹ کرن وچ کوئی قصر باقی نہیں چھڈنگے۔ اسنے حکم دتا کہ سکھاں نوں پنجاب دے کسے وی ضلعے تے پرگنے وچ ٹکن نہ دتا جائے۔ اوہناں نوں جاں تاں گرپھتار کرکے لیاندا جائے جاں قتل کر دتا جائے۔ میر عزیز خاں اسدا اک بھروسے یوگ سردار سی۔ ادنیہ بیگ نے کئی ہزار گھوڑسوار دے کے اسنوں اسے کم اتے لا دتا۔ اسنے اک ہزار ترکھان بھرتی کیتے، جہناں نوں کہاڑیاں تے آریاں نال سنگھنے جنگل کٹن اپر لا دتا گیا تاں کہ سکھاں دے چھپن لئی کوئی جگہ نہ رہے۔ سکھ رام-رونی قلعے وچ چلے گئے۔ میر عزیز خاں نے قلعے نوں گھیرا پا لیا۔ سکھ کدی کدی بڑی وڈی گنتی وچ دھاوا بولدے سن تے دشمن سینا دے انیکاں سپاہیاں نوں مار کے، اوہناں دے ہتھیار تے رسد کھوہ کے، قلعے وچ چلے جاندے سن تے دروازے بند کر لیندے سن۔ گھیرابندی لماں سماں چلی۔ میر عزیز خاں خالصے دے حملیاں توں تنگ آ گیا۔ بڑیاں کوششاں پچھوں اک رات، اوہ قلعے دی کندھ ڈھاؤن وچ سفل ہویا۔ سکھاں کول ہن لڑن دے سوائے کوئی ہور چارہ نہیں سی۔ اوہ سارے دے سارے اکٹھے باہر نکل آئے۔ گھماسان دی لڑائی وچ کجھ مارے گئے، کجھ پھڑھے گئے تے کافی سارے بچ نکلے۔
سکھ ستلج پار کرکے مالوے وچ چلے گئے پر اتھے وی چین نہیں سی۔ سرہند دے حاکم صادق بیگ نے اوہناں اپر چڑھائی کر دتی تے آپس وچ جھڑپاں شروع ہو گئیاں۔ خالصے نے پھیر گریلا یدھ دا 'دھائے پھٹ' طریقہ ورتیا۔ اوہ دشمن اتے تیزی نال حملہ کردے تے جھٹبھٹ نسّ جاندے۔ دشمن پچھا کردا تاں پلٹ کے پھیر وار شروع کر دندے تے پھیر بھجّ پیندے۔ اس بھج-دوڑ وچ صادق بیگ دیاں توپاں پچھے رہِ جاندیاں۔ انج سکھاں نوں موقع ملدا، اوہ صادق بیگ دے سپاہیاں دا صفایا کرن لئی پلٹدے...کئیاں نوں مار جاندے، کئیاں نوں پھٹڑ کر دندے تے اپنے پھٹڑاں نوں چکّ کے نٹھّ جاندے۔
ایہہ جھڑپاں چل ہی رہیاں سن کہ ادنیہ بیگ بیمار پے گیا۔ کسے لڑائی وچ اسدی چھاتی وچ گولی لگی سی۔ زخم بھاویں ٹھیک ہو گیا سی، پھیر وی اس وچ کدے کدے اچانک درد ہون لگّ پیندا سی۔ خاص طور 'تے برسات دے دناں وچ، جدوں ہوا وچ سلھ ہندی۔ ایہہ درد اتی ڈاڈھا تے بھیانک ہندا...تے ایسے درد نال 15 ستمبر 1758 نوں اسدی موت ہو گئی۔
جہڑے ذمیندار گکھڑ-پکھڑ، رندھاوے-سندھاوے تے پٹھان-شٹھان ادنیہ بیگ دے جھنڈے ہیٹھ اکٹھے ہوئے سن، اوہ سارے آپو اپنے کھڈیاں وچ جا لکے۔ دل-خالصہ نے پھیر پنڈاں، قصبیاں تے شہراں نوں اپنی راکھی وچ لینا شروع کر دتا تے اپنے دشمنا توں بدلے لئے۔ کھوازا مرزا خاں جہڑا لاہور وچ ادنیہ بیگ دا نائب سی، خود نواب بن بیٹھا۔ ادھر سکھ سن تے ادھر پچھم وچ افغاناں نے پھیر چھاپے مارنے شروع کر دتے سن۔ اپنے آپ نوں دو پاسیوں خطرے وچ گھریا دیکھ کے کھوازا مرزا نے سکھاں ولّ صلاح دا ہتھ ودھایا۔ اسنے اپنے وکیل دوارا اوہناں نوں ایہہ سنیہا بھیجیا کہ جے تسیں لوک ابدالی دے خلاف میری مدد کرو تاں میں تہاڈے ورودھ دوآبے وچ کوئی کاروائی نہیں کراں گا۔ صلاح دے اس سندیش اپر وچار کرن لئی سربتّ خالصہ دی بیٹھک ہوئی۔ جسا سنگھ آہلووالیا نے سنگھاں نوں سمبودھن کردیاں کیہا، “پہلا فائدہ ایہہ ہے کہ اسیں دوآبے تے مالوے وچ بے دھڑک اپنے پیر پکے کر سکاں گے تے دورانیاں دا مقابلہ کرن لئی اپنی طاقت ودھاوانگے۔ دوجی گلّ ایہہ ہے کہ دورانی ودیشی نے ابدالی ہندوستان اتے اپنا قبجہ کرنا چاہندا ہے۔ جے انج ہویا تاں پنجاب اپھگانی راج دا اک حصہ بن جائیگا۔ اس دا مطلب ایہہ ہویا کہ اک غلامی وچوں نکل کے دوجی غلامی وچ چلا جائیگا۔ اسیں ہن تک جنیاں قربانیاں دتیاں نے، اس ودیشی غلامی دے جولے نوں اتار سٹن لئی دتیاں نے۔ جے اسیں دیش نوں ودیشی غلامی وچ جان توں بچاء لیا تاں ایہہ کھوازے-بوازے کجھ نہیں۔ ایہناں نال اسیں آسانی نال نبڑ لوانگے۔”
گلّ سبھ دے من لگی تے کھوازا مرزا خاں دی مدد کرن دا گرمتا پاس ہو گیا۔
احمد شاہ ابدالی نوں جدوں ادنیہ بیگ دی موت دی خبر ملی، اوہ میر نصیر خاں دے شہر قلات دی گھیرابندی کری بیٹھا سی۔ اسنے نرودین وامیجائی نوں فوج دے کے پنجاب ولّ روانہ کر دتا۔ اس ستمبر دے انت تک بڑی آسانی نال سندھ ندی پار کرکے سندھ ساگر دوآبے وچ آ پہنچیا۔ ڈیرہ، میانیئت تے چکسانوں آدی شہراں وچ لٹمار تے ساڑ-پھوک کردا جھناں دے کنڈھے آ پہنچیا۔ کھوازا مرزا خاں وی سنگھاں نوں نال لے کے مقابلے لئی آ ڈٹیا تے خوب لڑائی ہوئی۔ نرودین منہ دی کھا کے پچھے پرط گیا۔
کھوازا مرزا خاں جدوں کسے مہم اتے جاندا سی تاں لاہور شہر دا پربندھ اپنے بھرا کھوازا محمد سعید نوں سمبھلا کے جاندا سی۔ محمد سعید بڑا نردئی تے لالچی آدمی سی۔ اسنے لوکاں اپر بڑے ظلم کیتے سن۔ وڈے وڈے زرمانے لا دندا تے دہشت پیدا کرن لئی ہر روز دو چار جنیاں نوں پھانسی دا حکم سنا دندا۔ انج اسنے کجھ سکھاں نوں وی قتل کر دتا تے شہر دے سجن تے کھاندے-پیندے ناگرکاں دیاں تلاشیاں لے کے اوہناں دے روپئے پیسے تے گہنے وغیرہ کھوہ لئے۔
لوک فریاد لے کے جسا سنگھ آہلووالیا کول پہنچے تاں اوہ اپنے جتھے دے نال لاہور آ پہنچیا تے مجنگ وچ ڈیرہ لا لیا۔ محمد سعید نوں پتہ لگیا تاں اوہ صلاح-صفائی دی گلّ کرن دے بجائے لڑن لئی تیار ہو گیا۔ پر 'کی پدی تے کی پدی دا ماجنا' اوہ خالصے دی تلوار دے دو وار وی نہیں سہِ سکیا۔ بھجّ کے شہر وچ آ چھپیا۔
کھوازا مرزا خاں نے کجھ بکل دے سپّ پالے ہوئے سن۔ اس گلّ نال اوہناں دی ہمت ودھی تے اوہناں مراٹھیاں نال گنڈھ-تپّ کر لئی۔ ایہہ بکل دے سپّ کجلباش قبیلے دے لوک سن، جہناں نوں اپریل 1758 وچ جدوں تیمور بھجّ گیا سی، کھوازا مرزا خاں نے چناب دے کنارے گرپھتار کیتا سی۔ ایہناں دے نیتا مرزا احمد خاں تے ساحل خاں سن۔ پچھوں ایہناں نوں فوج وچ بھرتی کر لیا گیا سی۔ ایہناں کھوازا مرزا خاں نوں قید کر لیا تے محمد سعید نوں گدھے اتے چڑھا کے سارے شہر وچ گھمایا۔ اس دوارا ستائے گئے لوکاں نے اس اپر گندگی سٹی۔ پھیر جدوں اسنوں مراٹھا سردار ساباجی پاٹل دے ساہمنے پیش کیتا گیا تاں اس نے کیہا، “توں جہڑے ظلم کیتے نے، ایہہ اوہناں دی سزا ملی اے تے ٹھیک وی اے۔ ہن توں اتھوں نسّ جا تے پھیر کدی شکل نہ دکھائیں۔”
ہن مرزا احمد خاں لاہور دا تے ساحل خاں ملتان دا صوبیدار بن گیا پر اصل طاقت ساباجی پاٹل دے ہتھ وچ سی۔
رگھناتھ راو نوں جدوں ادنیہ بیگ دی موت دی خبر ملی سی تاں اسنے ساباجی پاٹل نوں اپنا پرتیندھ بنا کے لاہور بھیجیا سی۔ ساباجی کجھ سمیں لئی امن قایم کرن وچ سفل ہویا۔ اک وشال مراٹھا سینا دلی وچ موجود سی، جہڑی کسے سمیں وی ساباجی دی مدد لئی آ سکدی سی۔ پنجاب دے سارے ذمینداراں نے اسدی ادھینتا منّ لئی۔ اسنے سکھاں دی مدد نال زہان خاں نوں وی ہرا دتا۔ نرودین وامیجئی دی ہار توں پچھوں ابدالی نے زہان خاں نوں بھیجیا سی۔ اسنے اک وڈی فوج نال سندھ ندی پار کیتی سی، پر مراٹھیاں تے سکھاں دی ملی جلی فوج دا مقابلہ اوہ وی نہیں سی کر سکیا۔ اسدا بیٹا تے بہت سارے افغان فوجی مارے گئے سن تے اسدے اپنے وی پنج پھٹّ لگے سن۔
مگلانی بیگم ادنیہ بیگ دی موت پچھوں اپنے مامو کھوازا مرزا خاں کول آ گئی پر جدوں کھوازا مرزا دی حکومت کھسّ گئی تاں اسنوں کوئی پچھن والا نہیں رہا۔ اوہ پھیر حکیم سرائے وچ رہن لگی۔ تہمس خاں مسکین کجھ گہنے تے غلیچے وغیرہ ویچ کے جہڑے روپئے لیایا، اوہناں نال دن کٹی ہون لگی۔ بیگم بڑی اداس سی۔ زہان خاں دی ہار پچھوں ابدالی دے حملے دا خطرہ ودھ گیا سی تے لوک بھیبھیت سن پر مسکین اس حالت وچ وی آرام نال بیٹھا حقہ پی رہا سی۔
“ہن کی ہوئےگا؟” شاد علی یعنی میہر چند عرف میہر علی نے پچھیا۔
“جو خدا نوں منظور ہوئےگا۔”
“خدا نوں کی منظور ہوئےگا؟”
“جو ہوئےگا، اوہی خدا نوں منظور ہی ہوئےگا۔” مسکین نے جواب دتا تے کھڑکھڑ کرکے ہسّ پیا۔ ہویا ایہہ کہ اکتبر دے ادھ وچ افغاناں نے بڑا بھاری حملہ کر دتا تے جہان خاں بناں کسے اڑچن-اڑکے دے لاہور پہنچ گیا۔ اسنے صورتَ سنگھ کھتری تھانجولا نوں حکم دتا کہ تیمور شاہ دے ناں دا سکہ چلایا جائے تے تیمور شاہ دے ناں نال خطبہ پڑھیا جائے۔ اسنے شہر وچ منادی کروا دتی کہ لوک آپس وچ لڑن-بھڑن نہ۔
ساباجی وچ افغاناں نال لڑن دی ہمت نہیں سی۔ اوہ حملے دی خبر سندیاں ہی بٹالے چلا گیا تے بٹالے توں ادنیہ بیگ دی ودھوا، اسدے پتر تے صادق بیگ نال دلی نسّ آیا۔
جدوں تیمور شاہ لاہور توں بھجّ کے کابول پہنچیا سی تاں احمد شاہ غصے نال بھر گیا سی۔ پھیر جدوں نرودین وامیجئی وی ہار کے پرتیا سی تاں ایہہ غصہ ہور وی بھڑک اٹھیا سی۔ ادھر اسنے خود وڈے پیمانے اپر تیاری کیتی تے ادھر اپنے مختیار نجیبودولا نوں کہہ بھیجیا کہ اوہ وی تیار رہے۔
اکتوبر 1759 وچ ابدالی نے اک وشال سینا دے نال ہندوستان ولّ کوچ کیتا۔ اسدے سیناپتی جہان خاں دا سہجے ہی لاہور اتے قبجہ ہو چکیا سی۔ ابدالی نے اپنا پردھان منتری شاہ ولی خاں دے بھتیجے جارچی کریمداد خاں نوں لاہور دا حاکم بنا دتا تے ہدایت کیتی کہ اوہ اسنوں اناج، ہتھیار تے گولہ بارود بھیجدا رہے۔ کانگڑے دے راجے گھمنڈ سنگھ نوں جالندھر دوآبے تے راوی ستلج وچکارلے پہاڑی علاقے دا فوجدار بنایا تے اسنوں وی اناج، ہتھیار تے گولہ بارود بھیجدے رہن دی ہدایت کیتی۔ اس پچھوں ابدالی نے علیگڑھ اپر قبجہ کیتا تے اسدے جاٹ راجے نوں اپنا سہیوگی بنا لیا۔
پونا دربار وچ جدوں ابدالی دے حملے دی خبر پہنچی تاں پیشوا بالاجی باجی راو وی اتر بھارت وچ اپنی ساکھ بچاؤن لئی وڈی پدھر اتے جنگ دی تیاری کرن لگیا۔ مئی 1760 وچ اک وشال مراٹھا سینا نے سدا شو راو بھاؤ دی کمان وچ اتر ولّ کوچ کیتا۔ برسات جلدی شروع ہو جان کرکے ندیاں وچ ہڑ آ گئے سن۔ پھیر وی مراٹھا سینا چمبل تے جمنا پار کرکے 22 جولائی نوں دلی پہنچ گئی۔ اسنے شہر تے قلعے اپر قبجہ کر لیا۔ اتھے سدا سوَ راو بھاؤ دا اپنے سمیں دا سبھ توں یوگ نیتیوان جاٹ راجے سورج ملّ نال جھگڑا ہو گیا۔ بھاؤ تکھے سبھاء دا نوجوان سی۔ اسنے ادگیر دی لڑائی وچ نظام نوں ہرا کے ادبھت حوصلے تے بہادری دا ثبوت دتا سی۔ اس کارن ملی واہوائی نے اسدا سر پھیر دتا سی۔ ابدالی دا مقابلہ کتھے تے کویں کیتا جائے، سورج ملّ نے اس سلسلے وچ بھاؤ ساہمنے سجھاء رکھیا سی۔ بھاؤ چنک کے بولیا سی، “ہن اٹھ تے بکریاں چراؤن والے جٹ-بوٹ وی مینوں نیتی سکھاؤنگے؟” ایہہ سدھا سورج ملّ دا اپمان سی۔ اوہ بھاؤ دا ساتھ چھڈّ کے اپنی سینا واپس لے گیا۔ بھاؤ نے اپنے اس کھروے سبھاء کارن ملہار راو دلکر نوں وی ناراض کر دتا۔ راجپوت تے پنجاب دے سکھ ابدالی دا مقابلہ کرن والی زبردست شکتی سن۔ ادوردرشی پیشوا تے اس دے سینا پتی بھاؤ نے اوہناں دی مدد لینی وی ضروری نہیں سمجھی۔
ادھر نجیبودولا نے ہندو مراٹھا راج دا ڈر دکھا کے روہیلا سرداراں نوں تے اودھ دے نواب شزاؤدولا نوں ابدالی دے پکھ وچ لیا کھڑھا کیتا۔ 23 ہزار گھوڑسوار تے ستّ ہزار پیدل ابدالی دی اپنی سینا سی۔ ستّ ہزار گھوڑسوار تے 23 ہزار پیدل سینا روہیلیاں تے اودھاں دی اس نال آ رلی۔
نجیبودولا بڑے مان نال کہہ رہا سی، “اس بارات دا لاڑا میں ہاں۔ فتح وی میری ہوئےگی تے ہار وی میری۔” مراٹھیاں دے توپ خانے دا انچارج ابراہیم گاردی سی۔ نجیبودولا نے اس نوں وی ایہہ سندیش بھیجیا، 'ہندوستان دیاں مسلمان حکومتاں خطرے وچ ہن۔ جے تسیں سچے دیندار ہو تاں ہندو کاپھراں دا ساتھ چھڈّ کے مسلماناں دا ساتھ دیو۔'
ابراہیم گاردی دا جواب سی، 'میں جاندا ہاں کہڑا کڈا کو مسلمان ہے۔ توں اس احمد شاہ ابدالی نوں مسلمان دسّ رہا ہیں، جس نے ہندو مسلمان دا بھید کیتے بناں، پوری دلی نوں بڑی بے رحمی نال لٹیا سی۔ توں ابدالی نوں مسلمان کہہ رہا ہیں، جہڑا شہزادیاں نوں زبردستی چکّ کے لے گیا سی؟ تیرے ورگے مطلب پرست بندے اس سمیں وی ابدالی دے نال سن تے اج وی ابدالی دے نال ہن۔ ایویں اسلام دی دہائی کیوں دے رہا ہیں!'
تے ابراہیم گاردی نے اخیر تک مراٹھیاں دا ساتھ دتا تے اوہناں ولوں لڑدا ہویا ماریا گیا۔
شو سدا راو بھاؤ نے دلی اپر قبجہ تاں کر لیا پر اسدا اس نوں کوئی لابھ نہیں ہویا۔ اتھے نہ اناج، نہ چارہ سی تے نہ ہی روپیہ پیسہ۔ جس طرحاں احمد شاہ ابدالی اپنے لئی اناج، ہتھیار تے گولہ بارود دی سپالائی دا پربندھ کردا آیا سی، بھاؤ نے اس طرحاں دا کوئی وسیلہ نہیں سی کیتا۔
بھاؤ دلی توں اگے ودھیا تے 17 اکتوبر نوں کنجپر اتے قبجہ کر لیا۔ اتھے کافی رسد تے لٹّ دا مال اسدے ہتھ لگا۔ دلی تے کنجپر اپر قبجہ ہو جان کارن ابدالی نوں بڑا غصہ آیا تے 23 اکتوبر نوں باگپت لاگیوں جمنا پار کرکے اوہ پانیپت پہنچ گیا۔ بھاؤ وی پچھے ہٹ کے پانیپت دے نیڑے جا پہنچیا۔ ہن دوہیں سیناواں آہمنے-ساہمنے سن۔
دو ڈھائی مہینے نکیاں نکیاں جھڑپاں تے لڑائیاں ہندیاں رہیاں۔ ایہناں بھڑنتاں دوران ابدالی نے چپّ سادھی رکھی۔ اس دوران اس نے جہڑی چال چلی سی، اوہ سفل ہوئی۔ ابدالی دی فوج دے مقابلے، مراٹھا فوج دی گنتی کافی زیادہ سیپر رسد دی سپلائی دا کوئی پربندھ نہیں سی۔ سٹہ ایہہ کہ مراٹھا فوج وچ بھکھمری پھیل گئی۔ بھاؤ نے پیشوا نوں لکھیا، پر پونے وچ بیٹھا پیشوا اینی دور رسد دا کوئی پربندھ نہ کر سکیا۔ شاید اسنے اس ولّ دھیان ہی نہیں سی دتا۔ نراش تے پریشان ہوئے بھاؤ نے 14 جنوری 1761 دی سویر نوں فوج نوں رنبھومی وچ اتار دتا۔ مدھ ایشیا دے سبھ توں مہان جرنیل احمد شاہ ابدالی تے مدھ ایشیا وچ اسدی سرب-سریشٹ سینا دا مقابلہ انبھوہین بھاؤ نہیں کر سکیا۔ اجیہی قراری ہار ہوئی کہ اتری بھارت وچوں مراٹھیاں دی ساکھ ہمیشہ لئی مٹ گئی۔
ساباجی دلی بھجّ گیا سی، پر سکھاں نے جنتا وچ ایہہ وشواس پیدا کرنا سی کہ ابدالی چاہے کناں وی طاقتور کیوں نہ ہوئے، اس نال وی لڑیا جا سکدا ہے۔ کیونکہ بناں لڑے کجھ نہیں ملدا۔ اوہناں دی جو لڑائی پہلاں مغلاں دے خلاف سی، ہن افغاناں دے خلاف ہے۔
20 اکتوبر 1759 دی دیوالی سی۔ اس موقعے اپر جسا سنگھ آہلووالیا، جےَ سنگھ کنھیا، چڑھت سنگھ شکرچکیا، گجر سنگھ، لہنا سنگھ بھنگی تے کجھ ہور مسلاں دے سردار امرتسر وچ موجود سن۔ خبر ملی کہ ابدالی اٹک پار کرکے لاہور دے نیڑے پہنچ گیا ہے۔ ابدالی نال ٹکر لین دا گرمتا پاس کرکے اوہناں جلدی جلدی فوج اکٹھی کیتی تے راتو-رات شالیمار باغ جا پہنچے۔ جدوں درانی فوج اتھوں لنگھ رہی سی سکھاں نے اس اپر اچانک دھاوا بول دتا۔ سنگھاں نوں دیکھ درانی بھجّ کھڑے ہوئے۔ خالصے نے باگوان پور تے بیگم پورہ بستیاں تک اوہناں دا پچھا کیتا۔ گھوڑے، خچر تے ہور سامان جو وی ہتھ لگیا قابو کر لیا۔
جدوں ابدالی نوں خالصیاں دے اس حملے دا پتہ لگیا، اسنے جہان خاں نوں فوج دے کے مقابلے لئی بھیج دتا۔ سنگھ پہلاں ہی تیار سن۔ درانیاں دے آؤندیاں ہی جسا سنگھ نے سجے پاسیوں تے چڑھت سنگھ، گجر سنگھ تے لہنا سنگھ نے کھبے پاسیوں حملہ بول دتا۔ درانی سینا دو پسیوں گھر گئی تے مارکاٹ شروع ہو گئی۔ جدوں درانی سردار چڑھت سنگھ ولّ ودھدے ، جسا سنگھ دا جتھا پچھوں ہلاّ بول دندا سی تے جدوں درانی جسا سنگھ ولّ ودھدے سن تاں چڑھت سنگھ ہراں دا جتھا ہلاّ بولا دندا سی۔ شام تک گھماسان دا یدھ ہویا، جس وچ لگبھگ دو ہزار درانی کھیت رہے۔ اوہناں دا سیناپتی جہان خاں وی زخمی ہو گیا۔ رات دا ہنیرا اتر آیا تاں دوہیں فوجاں پچھے ہٹ گئیاں۔ خالصے دی ہار-جتّ دا فیصلہ نہیں ہو سکیا۔ اوہ کوئی فیصلہ کرن وی نہیں سن آئے، صرف درانیاں نوں اپنے ہتھ دکھاؤن آئے سن۔ اوہ ماجھے وچ کھلر گئے تاں کہ جدوں ابدالی کوچ کرے تاں جتھے کتے داء لگے اچانک دھاوا بول سکن۔
ابدالی جارچی کریمداد نوں لاہور دا حاکم بنا کے چلا گیا۔ اوہ بڑا ہشیار آدمی سی۔ اسنے کافی حد تک امن-امان بحال کر لیا۔ سکھ ادھر ادھر گھات لائی بیٹھے سن۔ جدوں موقع ملدا سی، اچانک دھاوا بولدے سن تے پھیر چھپ جاندے سن۔ درانیاں لئی چین دی نیند سونا حرام ہو گیا سی۔
ابدالی نوں جارچی ورگے یوگ آدمی دی مورچے اپر لوڑ سی۔ اس لئی ابدالی نے جارچی نوں 1760 وچ بھاوَ چار پنج مہینے بعد ہی اپنے کول بلاء لیا تے پنجاب وچ سر بلند خاں نوں حاکم تھاپ دتا۔ سر بلند خاں وچ حوصلے تے پہل قدمیں کرن دی گھاٹ سی۔ اوہ سکھاں دے ڈر کارن اگے نہیں ودھیا—جالندھر وچ آ کے ہی رک گیا تے جالندھر نوں ہی اپنا صدر مقام بنا لیا۔ اسنے سعادت خاں نوں اپنا نائب بنا کے لاہور بھیجیا تے رستم خاں نوں چہار محل دا فوجدار بنا دتا۔ ایہہ دوہیں آدمی وی ایوگ آدمی ہی سن۔ راج بھاگ چلاؤنا اوہناں دے وسّ دا روگ نہیں سی۔
احمد شاہ ابدالی ڈیڈھ سال ہندوستان وچ رہا۔ اسنے اپنی ساری شکتی مراٹھیاں دے خلاف لائی ہوئی سی۔ ایہہ اس لئی موت تے زندگی دا سوال سی۔ پنجاب وچ اسدے جہڑے افسر سن، اوہناں دا مکھ کم سی مالیا اگراؤنا تے مورچے اتے رسد بھیجنا۔ اوہناں کول جہڑی سینا سی، مکھ روپ وچ اسے کم لئی استعمال ہندی سی۔ اندرونی اپھرا-تپھری تے گڑبڑی دی خود ابدالی نوں وی بہتی پرواہ نہیں سی۔
سکھاں نوں ایہہ موقع واہگورو نے دتا۔ اوہ درانی افسراں دی کمزوری تے سینک سادھنا دی کمی کارن خوش سن۔ مسلاں دے سرداراں نے اس ستھتی دا لابھ تکّ کے پنجاب وچ جگہ جگہ قلعیوں تے کوٹاں دی اساری کر لئی۔ ایہہ قلعے اوہناں ودھیرے کرکے اپنی ہمدرد آبادی والے علاقے وچ بنائے سن تاں کہ لوڑ پین 'تے اوہناں دی سہائتا وی لئی جا سکے۔ پھیر ایہہ قلعے جمنا توں راوی تک ہمالیا دی تلہٹی وچ بنائے گئے سن، جتھے ابدالی اوہناں دا پچھا نہ کر سکے۔ ایہناں قلعیوں دے نرمان کارن خالصے دے ورودھی وی بھیبھیت ہو گئے۔
چنگی طرحاں مشہور ہون پچھوں خالصے نے نویں نویں پنڈاں وچ اپنی راکھی-پرنالی دا وستھار کیتا تے اتھوں دا مالیا تے نذرانہ (سوغاتاں) خود اگراؤنا شروع کر دتا۔ اس لئی درانی افسراں نال مٹھبھیڑ ہونی لازمی سی۔ اکتوبر 1760 وچ چہار محل دے فوجدار رستم خاں نوں پتہ لگیا سیالکوٹ توں چھ کوہ دے فاصلے اتے 50 سکھ اک پنڈ وچ اگرائی کر رہے ہن۔ اوہ ڈیڈھ سو گھوڑسوار تے پیدل نال لے کے سکھاں نال لڑن جا پہنچیا۔ اسنوں دیکھدیاں ہی سکھ مقابلے لئی ڈٹ گئے۔ رستم خاں دے ڈیڈھ سو بھاڑے دے ٹٹو جان اتے کھیڈ جان والے پنجاہ سکھاں دا کی کھا کے مقابلہ کردے؟ جلدی ہی اوہناں دے پیر اکھڑ گئے۔ نیڑے ہی اک پرانا قلعہ سی۔ رستم خاں بھجّ کے اس وچ جا لکیا۔ سکھاں نے قلعے نوں جا گھیریا۔ خبر سن کے آسے پاسے دے کجھ ہور سکھ وی اوہناں دی مدد لئی آ پہنچے۔ اوہناں قلعے اپر چڑھ کے اسدی کندھ ڈھاء سٹی۔ دشمن فوج باہر نکلن لئی مجبور ہو گئی۔ خالصے نے رستم خاں نوں تے مگلانی بیگم دے کاردار تہمس خاں مسکین نوں جہڑا ہن رستم خاں دا نائب سی، گرپھتار کر لیا۔ رستم خاں نے جموں دے راجے توں 20 ہزار روپئے منگوا کے سکھاں نوں نذرانے وجوں دتے تاں کتے جا کے اوہ دوہیں رہاء کیتے گئے۔
درانیاں دے لاہور وچ آؤندیاں ہی مگلانی بیگم نوں اپنی پہلی پینشن پھیر ملن لگّ پئی سی۔ ہن اوہ پھیر ٹھاٹھ نال رہندی تے رنگ-رلیاں مناؤندی سی۔ جدوں تک کریمداد خاں رہا تے مسکین وی اسدے نال سی، بیگم نے کسے حد تک اپنے آپ اتے قابو رکھیا سی...پر جدوں کریمداد پچھوں سعادت خاں، سربلند خاں دا نائب بن کے لاہور آیا تے تہمس خاں مسکین نوں رستم خاں دا نائب بنا کے سیالکوٹ بھیج دتا گیا تاں بیگم کھلھ کھیڈی۔ سعادت خاں اک کمزور حاکم ہون دے علاوہ عیاش آدمی سی۔ بیگم نے اسنوں اپنے نال ہی رنگ رلیاں وچ شامل کر لیا۔ شام نوں اسدے نال محفل جماؤندی تے جام نال جام ٹکراء کے کہندی، “آؤ پیاریؤ، اکھاں وچ اکھاں پا کے گلاں کریئے تے لاہور دی دھندلی شام نوں اودھ دی حسین تے رنگین شام بناء دیئیے۔ میں تیمور دی بھین تے ابدالی دی بیٹی، تیری صحتَ دا جام پیندی آں تے تسیں میری صحتَ دا جام پیو۔” دو جام پی چکن پچھوں لور وچ آ کے بڑبڑاؤندی، “ایہناں پاجی مرہٹیاں نے شریف آدمیاں دا جیونا حرام کر دتا سی، پر ہن ابدالی دے آؤن دی خبر سنی تاں پوچھاں گٹیاں 'چ لے کے بھجّ گئے۔ کیوں بیٹا شاد علی دیکھیا سی نہ توں، پوچھاں دبی بھجے جاندیاں نوں؟”
"ہاں کھالاجان دیکھیا سی، پورے غور نال دیکھیا سی۔” شاد علی یعنی میہر چند عرف میرہ علی نے اسدی ہاں وچ ہاں ملائی۔
تہمس خاں مسدین سیالکوٹ جاندیاں ہویاں شاد علی نوں لاہور وچ ہی چھڈّ گیا سی تاں کہ اتھے بیٹھا اوہ اسدے روزنامچیاں دیاں نقلاں اتاردا رہے تے ایہہ خیال رکھے کہ مگلانی بیگم نوں کسے قسم دی کوئی اوکھ تاں نہیں۔ اسنوں جس چیز دی ضرورت ہوئے ترنت منگوا دئے۔ شاد علی نے بیگم دی سیوا وچ کوئی قصر باقی نہیں رہن دتی۔ بیگم ادھی رات نوں کوئی حکم دندی، شاد علی اسنوں پورا کرنا اپنا فرض سمجھدا۔ اتھو تک کہ اوہ بیگم نوں خالہ جان تے بیگم اسنوں بیٹا کہن لگی۔ پر اس رشتے وچ جہڑا موہ-پیار تے شرم-لحاظ ہندا ہے، اسدی اتھے گنجائش نہیں سی۔ ایہہ اک سدھا سپاٹ رشتہ سی، جہڑا حکم دین تے حکم منّ لین دے پرتیکرم وجوں ایویں ہی پیدا ہو گیا سی۔ بیگم، شاد علی لئی اک کھلھی کتاب سی۔ اوہ اسدی ہریک حرکت دیکھدا تے ہریک گلّ سندا سی...پر انج گھنا بنیاں رہندا سی جویں دیکھ کے وی کجھ نہ دیکھیا ہوئے تے سن کے وی کجھ نہ سنیاں ہوئے۔ بولدا وی ادوں سی جدوں بالکل ہی نہیں سردا سی—ورنہ، اکھاں بند، منہ بند تے کنّ بند۔
مگلانی بیگم دیاں فرمائشاں پوریاں کرن لئی اوہ کسے نوکر جاں نوکرانی نوں شہر بھیجن دے بجائے خود شہر چلا جاندا سی۔ اس دوران اوہ اپنا اوہ فرض پورا کردا سی، جسدی سکھیا الہول مکتب وچ اسنوں ملی سی تے جس دے لئی بھوپا شاہ اسنوں اتھے چھڈّ گیا سی۔
بیگم دے سعادت خاں دی عیش پرستی کارن شہر دا پربندھ وگڑ گیا سی۔ چوری چکاری تے ہیراپھیری دیاں وارداتاں ودھ رہیاں سن۔ سکھاں کول ہریک خبر پہنچ رہی سی۔ اوہناں لاہور دے آسے پاسے دیاں بستیاں اپر دھاوے بولنے تے اگرائی کرنی شروع کر دتی سی۔ اس کارن بلند خاں نے سعادت خاں نوں ہٹاء دے شہر دے اک پرمکھ شاہوکار دیوان صورتَ سنگھ نوں اپنا نائب بنا دتا۔ شاید اسدا خیال سی کہ صورتَ سنگھ سکھاں نوں سمجھا بجھا کے دھاوے کرن توں روک دئیگا۔ پر انج نہیں ہویا تے صورتَ سنگھ نے جلدی ہی استعفٰی دے دتا۔ سر بلند خاں نے ہن مومن خاں قصوری دے پتر محمد خاں نوں لاہور دا حاکم بنایا۔
اس سال 7 نومبر دی دیوالی سی۔ اس موقعے اپر سکھ سردار تے عامَ لوک بھاری گنتی وچ امرتسر وکھے اکتر ہوئے تے اتسوَ پوری دھومدھام نال منایا گیا۔ خالصہ ابدالی نوں ایہہ دسّ دینا چاہندا سی کہ اوہ چاہے کسے نوں وی لاہور دا حاکم بنا دئے تے چاہے خود اتھے آ کے بیٹھ جائے، اوہ پنجاب اپر حکومت نہیں کر سکدا۔ اس لئی اس دیوالی دے دیوان وچ ایہہ گرمتا پاس ہویا کہ لاہور اپر اک تکڑا حملہ کیتا جائے۔
اس گرمتے انوسار دیوالی توں کجھ دن بعد خالصے نے جسا سنگھ آہلووالیا دی کمان ہیٹھ لاہور اپر چڑھائی کر دتی تے اس دیاں باہری بستیاں اپر قبجہ کر لیا۔ میر محمد خاں نے سکھاں توں ڈر کے شہر دے دروازے بند کر لئے۔ انج شہر خود ہی گھیرے وچ آ گیا۔ اواجائی بند ہو گئی۔ گھیرابندی لگاتار گیاراں دن تک رہی۔ شہر دے لوک تنگ آ گئے تے میر محمد گھبرا گیا۔ پر خالصے دا مقصد لوکاں نوں تنگ کرنا نہیں سی—میر محمد نوں سندیش بھیجیا گیا کہ جے توں کڑاہ پرشاد دی دیگ لئی نذرانہ دینا منظور کریں تاں خالصہ گھیرابندی ہٹاء لئیگا۔ میر محمد مجبور تے بے بس سی، پیسے وی اس کول زیادہ نہیں سن۔ اسنے جویں تویں کرکے تیہہ ہزار روپئے اکٹھے کیتے تے شہر دے پتونتیاں—پیرزادا غلام حسین سرہندی، میاں محمد تقی، میر ننونشاہ تے حافظ قادر بخش دے ہتھ دیگ لئی خالصے نوں بھینٹ کیتے۔
مقصد حکومت نوں جھکاؤن دا سی، اوہ جھک گئی۔ سنگھ اگلے پروگرام الیکن لئی امرتسر ولّ روانہ ہو گئے۔
ooo
اس سال وساکھی دا تیوہار 10 اپریل نوں آیا۔ ماجھے تے مالوے دا لگبھگ پورا پینڈو علاقہ خالصے دی راکھی پرنالی وچ آ چکیا سی۔ اس لئی کھیتاں وچ کنک لہرا رہی سی۔ جویں مور ساون دی گھٹا نوں دیکھ کے نچّ اٹھدا ہے، اویں ہی ماجھے مالوے دے کسان کنک دیاں بلیاں نوں دیکھ کے مستی وچ آئے ہوئے سن تے نچّ گا کے وساکھی دا تیوہار منا رہے سن—اصل وچ وساکھی دا دن ہندا ہی نچن گاؤن تے خوشیاں مناؤن لئی ہے۔ اس پچھوں کھیتاں وچ داتی پے جاندی ہے۔ دانے گھر آؤندے ہن۔ ایہہ دانے جدوں خون تے ماس وچ ڈھلدے ہن تاں منکھ نوں سندر، سڈول تے نڈر وی بنا دندے ہن۔ نڈر منکھ نچدا گاؤندا وی ہے تے اپنے ایہناں کھشیاں-کھیڑیاں تے گیتاں دے لئی لڑدا وی ہے۔ جگا جٹّ پنجابی لوک گیتاں دا نائک اس لئی ہے کہ اوہ ناچ تے گیتاں دا گلا گھٹّ دین والے انیائیاں تے اتیاچاریاں دے ورودھ لڑن والا اک یودھا پرش وی سی۔ جگے جٹّ دی نمرتا تے بیرتا پنجاب دی روح بن گئی ہے، جہڑی نوجواناں نوں ہلوندی، پریرنا دندی تے لہو دے ابال نوں قایم رکھدی ہے۔ وساکھی دے اس دہاڑے 'تے کسان جتھے بھنگڑے پا رہے سن تے ماہیئے گا رہے سن، اتھے جگے جٹّ دی اس روایت نوں وی لہک-لہک کے تھرک-تھرک کے اچیاں آوازاں وچ گایا جا رہا سی—
'جگا جٹّ نیں کسے بن جانا
گھر گھر پتّ جمنے۔'
کسان نوجواناں نے جھومّ جھومّ کے گایا، پھیر سر بدلیا—
'جے میں جاندی جگے نے مر جانا
اک دے دو جمدی۔'
گورو دی نگری امرتسر وچ ہر چھ مہینے بعد دیوالی تے وساکھی دا جہڑا پرو منایا جاندا سی، اوہ وی بہادری دے نمرتا دی ریت نوں جیوندیاں رکھن دا پرو سی۔ سر اچا کرکے ترن دی ریت دا جشن سی۔ امرتسر دا ارتھ ہے، 'امرت دا سروور'۔ امر اوہی ہندا ہے، جہڑا دین-دھرم ہیتُ لڑنا-مرنا جاندا ہے۔ دھرم دی رکھیا گیتاں تے کھیڑیاں دی رکھیا ہے۔ بناں خوشیاں کھیڑیاں تے گیتاں دے جیون نالوں مر جانا کتے چنگا ہے۔ جیونا انساناں دا ہندا ہے مردیاں دا نہیں۔ منکھ دے جیون وچ روح دا احساس جگاؤن لئی ہی چھ مہینے بعد دیوالی دے وساکھی دے تیوہار منائے جاندے ہن۔
10 اپریل 1760 نوں وی وساکھی دا ایہو دہاڑا گورو دی نگری امرتسر وچ بڑی دھومدھام نال منایا گیا۔ دیوان سجیا تے سربتّ خالصہ نے متا پاس کیتا کہ 'احمد شاہ ابدالی مراٹھیاں نوں ہرا کے، لٹمار کردا ہویا دلیوں پرط رہا ہے۔ اسیں اسدا ہنکار بھنگ کرنا ہے۔ پنجاب دی دھرتی اتے پیر رکھدیاں ہی اسنوں احساس کراؤنا ہے کہ ایہہ دھرتی پورس دی دھرتی ہے۔ جگے جٹّ دی دھرتی ہے۔ گورو ارجن دیوَ، گورو تیغ بہادر، گورو گوبند سنگھ تے بندہ بہادر دی دھرتی ہے۔ مان-مریادا لئی مر مٹن والیاں دی دھرتی ہے۔'
ایہہ گرمتا پاس کرن پچھوں 'واہگورو جی کا خالصہ، واہگورو جی کی فتح' دے جیکارے چھڈے جا رہے سن کہ یکدم اک رولا جیہا پین لگّ پیا تے لوکاں دی اک وڈی بھیڑ اندر آ وڑی۔ اگے لگا آدمی کہہ رہا سی—
“دکھیاں دی فریاد واہگورو دے دربار
سنو سنو جسا سنگھ سردار
تسیں کہو کاغذ دی لیکھی
میں کہاں اکھاں دی دیکھی
درانیاں ہتھوں عجت لٹ گئی سرے بازار
سنو سنو جسا سنگھ سردار
دکھیاں دی فریاد واہگورو جی دے دربار۔”
آؤن والا آدمی بے نام صوفی فقیر سی۔ جسا سنگھ اسنوں جاندا سی، پر انجان بن کے پچھیا—
“سائیں جی، کی ہویا؟”
“میں اک فقیر ہاں، دنیانداری نال مینوں مطلب نہیں۔ میرا اپنا کوئی درد نہیں، کوئی تکلیف نہیں...پر جدوں دیکھیا کہ دنیانداراں اپر، بے گناہاں-لاچاراں اپر ظلم ڈھایا جا رہے تاں میرا دل تڑپھ اٹھئ، کراہ اٹھئ۔ تے میں ایہناں دی فریاد گورو دے دربار وچ لے آیا ہاں۔ ہاں، جو ہویا اے ایہناں لوکاں نوں پچھ لؤ۔” بے نام صوفی فقیر یعنی بھوپے شاہ نے اپنے نال آئی لوکاں دی بھیڑ وچلے مرد عورتاں ولّ اشارہ کیتا۔
“میں اپنے اکلوتے پتر دا ویاہ کجھ دن پہلاں کیتا سی۔ گھرے بہو سی تے جوان دھی۔ دشٹ ابدالی دے آدمی اوہناں دوہاں نوں چکّ کے لے گئے۔ کوئی سہارا نہ دیکھ کے، میں تہاڈے کول فریاد لے کے آئی ہاں۔ میری بہو تے دھی نوں تسیں ہی چھڈاء سکدے ہو۔ ہائے میرا گھر اجڑ گیئے۔” اک بڈھی نے روندیاں ہویاں فریاد کیتی۔
“میں جی، کسے دے لڑائی جھگڑے وچ نہیں پیندا، اس سادھارن دوکاندار ہاں۔ میرے دو پتر کاروبار وچ میرا ہتھ ونڈاؤندے سن۔ ابدالی دے آدمی دوہاں نوں پھڑ کے لے گئے۔ تہاڈے توں امید ہے، ہن تہاڈے کول فریاد لے کے آیاں۔”
سانول داس ناں دا وپاری کہہ رہا سی۔ درانیاں نے اسدی دوکان تے گھر دا سارا مال-سامان لٹّ لیا سی۔ پر اسدا اسنوں اینا دکھ نہیں سی، جناں پتراں نوں پھڑھ کے لے جان دا سی۔
فریادیاں وچ جوان سکھ عورت وی سی۔ اسدیاں اکھاں وچ اتھرو سن پر چہرہ غصے کارن لال ہویا ہویا سی۔ اس نے جسا سنگھ نوں کیہا—
“سردار جی، میرا پتی تہاڈی سینا دا ہی اک بہادر سپاہی سی۔ ساڈا ویاہ اک سال پہلاں ہویا سی۔ اک ہفتہ ہویا اسیں پتی پتنی دوہیں اپنے گھر بیٹھے ہوئے ساں کہ اچانک درانیاں سانوں آ گھیریا۔ پتی نے مینوں توڑی والے کوٹھے وچ لکوء دتا تے آپ کرپان چکّ کے دشمنا نال جا بھڑیا۔ درانی، پنج چھ جنے سن۔ میرا پتی اوہناں نال لڑدا ہویا زخمی ہو گیا تے اوہ اسنوں پھڑھ کے لے گئے۔ تسیں ساڈی مدد کرو۔ میں وی تہاڈے نال لڑن لئی جاوانگی۔ ایہہ ہے میری کرپان تے اوہ کھڑھا میرا گھوڑا۔” اس مٹیار نے تلوار میان وچوں کڈھی تے بہار ولّ اشارہ کیتا جدھر گھوڑا کھڑھا سی۔
اس پچھوں درمیانے قد دا اک ہندوستانی مسلمان آیا۔ اسنے کیہا، “سردار جی، میرا ناں بشیر احمد اے۔ پنڈ گھونڈا 'چ رہندا ہاں جی۔ ایہہ ودیشی میری بیوی تے دو ممیریاں بھینا نوں چکّ کے لے گئے جی۔”
جسا سنگھ آہلووالیا دے علاوہ چڑھت سنگھ، جےَ سنگھ، ہری سنگھ، حقیقت سنگھ، گجر سنگھ آدی ہور کئی مسلاں دے سردار وی اتھو حاضر سن۔ لوکاں دیاں درد بھریاں فریاداں سن کے اوہناں دا خون ابالے کھان لگّ پیا۔
“سردارجی، کی دساں۔ جو کجھ دیکھیا، بیان نہیں ہو سکدا۔ ایہہ سبھ دیکھ دیکھ کے اکھاں پکّ گئیاں نے۔” نندو ناں دا اک بازرگ کہار بولیا، “میں کرنال وچ رہندا ہاں جی۔ بازار وچ پیاؤ اے۔ میں پیاؤ 'تے بیٹھا آؤندے جاندے لوکاں نوں پانی پیاؤنداں جی۔ اس دن بلند خاں نے شہر دیاں ساریاں زنانیاں نوں گھراں 'چوں کڈھ کے بازار 'چ لیا کھلاہریا۔ اوہناں 'چوں جہڑی جسنوں پسند آئی چن کے لے گئے۔ میری جوان دھی سنتو نوں وی لے گئے جی۔”
“قیدی بنائے گئے لوکاں دی تعداد کنی کو ہوئےگی؟” جسا سنگھ نے بے نام صوفی فقیر توں پچھیا۔
“پکی گنتی کوئی نہیں۔ پر تعداد کافی سی۔ دو ہزار توں اپر تاں صرف عورتاں ہی ہونیاں نے۔”
“دو ہزار توں اپر؟”
“جی، دو ہزار توں اپر۔”
جسا سنگھ دیاں اکھاں وچ خون اتر آیا۔ تلوار میان وچوں کھچّ کے گرجویں آواز وچ بولے—
“گورو دے دربار وچ کیتی، دین دکھیاں دی فریاد انسنی نہیں کیتی جا سکدی۔ خالصہ گورو دا روپ ہے۔ ایہناں عورتاں نوں درانی دی قید وچوں مکت کرواؤنا خالصے دی زمہ واری ہے۔” پھیر اوہ اپنے سردار ساتھیاں ولّ بھوں گئے، “ہن تک اس درانی فوج دے پچھلے حصے نوں لٹدے رہے ہاں تے ہن کجھ چر پہلاں ہی اساں اسنوں پھیر لٹن دا گرمتا پاس کیتا اے۔ پر ہن مکھ مصلیٰ اوہناں عورتاں دی رہائی ہے۔ ایہہ کم بڑا کٹھن وی ہے، پر کم جناں کٹھن ہے اوناں ہی ضروری وی ہے۔ اسنوں کرنا اس توں وی ودھ ضروری ہے۔ اک سیتا دا ہرن ہویا تاں رام نے لنکا اپر چڑھائی کر دتی...سوال سیتا دی رہائی دا نہیں سی، رگھونش دی عزت دا سی۔ ہن دو ہزار توں ودھ عورتاں دا ہرن ہویا اے، خالصے دی تے پورے دیش دی عزت داء 'تے لگی ہوئی اے۔ اسیں ہر حالت وچ ایہناں عورتاں نوں درانی دی قید وچوں مکت کراؤنا ہے۔”
سربتّ خالصہ نے عورتاں دی رہائی دا گرمتا پاس کیتا تے تیاری شروع ہو گئی۔
| بولے سو نہال-ہنسراج رہبر (بھاگ-4) |
| بولے سو نہال-ہنسراج رہبر (بھاگ-2) |
