Bole So Nihal Hansraj Rahbar

بولے سو نہال (بھاگ-4) ہنسراج رہبر

احمد شاہ ابدالی نے پانیپت دی جت پچھوں عالم گیر دوجے نوں دلی دا بادشاہ بنایا تے 20 مارچ 1761 نوں اتھوں تر پیا۔ 29 مارچ نوں اوہ سرہند پہنچیا۔ جین خاں نوں سرہند دا فوجدار بنایا تے رستے وچ لٹ-مار کردا ہویا پنجاب ول تر پیا۔ اسدی فوج لٹّ دے مال نال لدی ہوئی سی۔ کسے وی گھر وچ چھکڑا، خچر، گھوڑا جاں اوٹھ نہیں سی چھڈیا گیا۔ ساریاں اتے لٹّ دا مال لدیا ہویا سی تے قیدی سن، جہناں دی گنتی ودھدی جا رہی سی۔
برسات دے دن نہیں سن پھیر وی مینہہ خوب ورھیا سی تے ستلج وچ ہڑ آیا ہویا سی۔ اس لئی ابدالی نوں اتھے اک ہفتہ رکنا پیا۔ پھیر ستلج نوں پار کرن وچ چار دن لگے۔ کجھ بیڑیاں ادھروں اودھروں لیاندیاں گئیاں تے کجھ اسدے اپنے کیمپ وچ تیار کیتیاں گئیاں۔ ہن اوہ گوئندوال ولّ ودھ رہا سی جتھوں اسنے بیاس نوں پار کرنا سی۔ صاف اسمان وچ بدل تیر رہے سن۔ اس لئی ایہہ شنکا سی کتے مینہہ پھیر نہ شروع ہو جائے۔ گرمی ودھ رہی سی تے اسنوں اپنے ملک پہنچ جان دی کاہل سی۔ اس کاہل وچ اک بھے وی چھپیا ہویا سی۔ اوہ سی سکھاں دا بھے کہ پتہ نہیں کدھروں تے کدوں دھاوا بول دین تے پانیپت دی جت دی شان دھوڑ وچ ملاء دین۔
ایہہ بھے کلپت نہیں اک یتھارتھ سی۔ پہلاں نادر شاہ نوں تے پھیر خود احمد شاہ نوں وی ہر حملے وچ سکھاں نے آپدے کوتک دکھائے سن۔ اس واری تاں اوہناں نے چوکھی تیاری وی کیتی ہوئی سی۔ اوہناں نے ابدالی دی فوج اتے حملے کرکے صرف اسنوں لٹنا ہی نہیں سی، بلکہ اوہناں عورتاں تے مرداں نوں رہاء وی کرواؤنا سی جہناں نوں اوہ قیدی بنا کے لے جا رہا سی۔ اس مہم وچ ساریاں مسلاں دے مسلدار شامل سن تے اوہ گوئندوال توں دس کوہ دے فاصلے اپر جنگل وچ گھات لائی بیٹھے سن۔ دل سینا نوں تنّ بھاگاں وچ ونڈ لیا گیا سی۔ اک بھاگ اوہ جہڑا درانیاں نال لڑیگا، دوجا بھاگ قیدیاں نوں مکت کروا کے بھجا لیائیگا تے تیجا بھاگ مکت قیدیاں نوں سرکھات ستھان اپر پہنچاؤن دا کم کریگا۔ پہلے بھاگ دی کمان چڑھت سنگھ شکرچکیا نوں سونپی گئی، دوجے بھاگ دی کمان جےَ سنگھ دے ہتھ سی تے تیجے بھاگ دی کمان خود جسا سنگھ نے اپنے ہتھ رکھی سی۔ جہڑے بھجّ نہیں سکدے سن—خاص کرکے عورتاں،بچے تے بڈھے، اوہناں لئی چھکڑیاں، گھوڑیاں آدی کھا خاص پربندھ کیتا گیا سی۔
چڑھت سنگھ تے جےَ سنگھ آپو-اپنی مثل دے جتھیدار سن تے جسا سنگھ اپنی مثل دا جتھیدار ہون دے نال نال دل-خالصہ دا جتھیدار وی سی۔ مہم دی سفلتا اسپھلتا دی پوری زمہ واری اس اپر سی۔ 1748 وچ جدوں دل-خالصہ دی ستھاپنا ہوئی سی تاں نواب کپور سنگھ نے اسنوں اپنا اتر ادھیکاری بناؤدیاں تے شری گورو گوبند سنگھ دی تلوار سونپدیاں ہویاں کیہا سی—
“جسا سنگھا، ہن توں پنتھ دا سردار ایں۔ پنتھ دی عزت نوں اپنی عزت سمجھیں۔ گورو دے اس واک نوں ہمیشہ چیتے رکھیں 'میرا مجھ میں کچھ نہیں، جو کچھ ہے سو تیرا'۔ جو کجھ ہے سبھ پنتھ دا ہے۔”
21 اپریل دی سویر—چڑیاں چہچہاء رہیاں سن پر سورج اجے نکلیا نہیں سی۔ تیز ہوا چل رہی سی۔ رکھاں دے پرانے پتے جھڑ رہے سن تے نوینا کرومبلاں فٹّ آئیاں سن۔ جسا سنگھ اپنے کیمپ وچ اکلا بیٹھا، اتیت دے لیکھے-جوکھے وچ گواچیا ہویا سی۔ نواب کپور سنگھ نے جہڑی زمہ واری اسنوں سونپی سی، اس وچ شکّ نہیں سی کہ بڑی وڈی زمہ واری سی۔ نواب کپور سنگھ نوں ایہہ وشواس سی کہ ودھوا ماں دا ایہہ اکلوتا پتر اس زمہ واری نوں نبھائیگا تدے تاں اوہناں اسنوں اپنا دتک (متبنا) پتر بنایا تے اپنے ہتھیں پنتھ دا سردار بنایا سی۔ جسا سنگھ وی نواب دے اس وشواس اتے پورا اتریا سی۔ اسنے اس زمہ واری نوں جی-جان، آن-بان نہ نبھایا سی تے پنتھ نوں ہر قدم اگے ودھایا سی۔ اسدی شان ولّ کدی انگل نہیں سی اٹھن دتی۔ ہن اسدے ساہمنے اک بڑی وڈی مہم سی جس وچ پنتھ دی مان-مریادا داء اتے لگی ہوئی سی۔ ہن تک خالصہ نے واپس پرط رہے درانی نوں صرف لٹیا ہی سی۔ اس وچ شکّ نہیں کہ اسنوں لٹّ لینا کوئی کھیڈ نہیں سی پر قیدیاں نوں مکت کرواؤنا تاں لٹّ لین نالوں ودھ اوکھا کم سی۔ جسا سنگھ نوں حملے دی اجیہی یوجنا بناؤنی پینی سی کہ سپّ وی مر جائے تے سوٹی وی نہ ٹٹے۔ بھاوَ ایہہ کہ گھٹّ توں گھٹ خطرہ ملّ لے کے قیدیاں نوں مکت کروایا جا سکے تے اوہناں دی پران-رکھیا وی ہو سکے۔ ایہہ یوجنا تاں ہی بن سکدی سی جے درانی سینا بارے پوری جانکاری مل جاندی تے ایہہ وی پتہ لگّ جاندا کہ دریا پار کرن سمیں قیدی درانی دی سینا دے کس حصے وچ ہندے ہن تے اوہناں دی رکھیا دا کی پربندھ ہے۔ سوہیئے بھیج دتے گئے سن۔ جسا سنگھ نوں اوہناں دی اڈیک وی سی۔
“سردارجی۔” تنبو دے باہر کھڑے سنتری نے اندر آ کے خبر دتی، “اک آدمی باہر کھڑھا اے جی، اوہ تہانوں ملنا چاہندا ہے۔ اسنے اپنا ناں نورا ملاح دسیا اے تے ایہہ پپل دا پتہ وی دتا اے۔”
“ٹھیک اے۔ اسنوں اندر بھیج دیو۔” جسا سنگھ نے پتہ سنتری دے ہتھوں لے لیا سی۔ ایہہ پتہ آؤن والے دے سوہیا ہون دی نشانی سی۔
اک درمیانے قد تے نروئی صحتَ دا آدمی اندر آیا۔ اسنے چھوٹی جہی ادھیاں باہاں والی بنڈی پائی ہوئی سی تے گوڈیاں تک اچی دھوتی بنہی ہوئی سی جسدا لڑ پچھے ٹنگیا ہویا سی۔ اسدے سر اپر اک میلا جیہا پرنا لپیٹیا ہویا سی۔
“نورا ملاح؟” جسا سنگھ نے اسنوں سر توں پیراں تیک دیکھ کے پچھیا۔
“ہاں جی، میں ای نورا ملاح آں۔” آؤن والے نے اتر دتا۔
“کی سماچار اے؟”
“سردارجی درانی جدوں ستلج پار کر رہا سی میں اتھے ای ساں۔ اس لئی میں سبھ کجھ اپنی اکھیں دیکھیا اے جی۔”
“کی دیکھیا اے بئی؟”
“درانی سینا نوں دریا پار کرن وچ چار دن لگے جی۔ پہلے دو دناں وچ ادھیوں ودھ سینا دوجے کنارے جاندی رہی۔ تیجے دن لٹّ دے مال نال لدے چھکڑے، اٹھ تے گھوڑے آدی تے اوہناں دے نگران سینک اس پار بھیج دتے گئے—اجے ابدالی اس پار ہی سی، شام نوں اوہ وی اس پار چلا گیا۔ ہن اس پار قیدی عورتاں-مرداں تے نرودین دی کمان وچ پنج سو سپاہی ہی سن، جہناں چوتھے دن دریا پار کیتا جی۔”
“کی اوہ بیاس دریا وی انج ای پار کرنگے؟”
“خیال تاں ایہی اے جی۔ جے ہور کوئی بدل پھیر ہویا تاں اسدی سوچنا تہانوں بھیج دتی جائیگی۔”
نورا ملاح جنھی پیریں آیا اوہنیں پیریں مڑ گیا۔ جسا سنگھ نے چڑھت سنگھ، جےَ سنگھ تے ہور مسلداراں نوں اپنے تنبو وچ بلاء کے ایہہ جانکاری دتی۔ پھیر کیہا—
“ابدالی نوں ودھیرے فکر لٹّ دے مال دی جاپدی اے اسے لئی اسنے اپنا ودھیرے دھیان تے طاقت اس ولّ لائی ہوئی اے۔ قیدیاں دی اسنوں پرواہ ہی نہیں جاپدی۔ شاید اوہ سوچدا ہوئے کہ اسیں لوک اسنوں لٹن لئی ہی حملہ کراںگے، قیدیاں نوں چھڈاؤن واسطے نہیں۔ جدوں اسدی ودھیرے سینا تے لٹّ دا مال اس پار چلا جاندا ہے تاں ابدالی خود وی اس پار چلا جاندا ہے۔ قیدی پچھے رہِ جاندے نے تے نرودین وامیجئی چار پنج سو سینکاں نال اوہناں دی نگرانی لئی اس پار رہِ جاندا ہے۔ خالصے لئی چارپنج سو درانیاں نال جوجھنا کوئی اوکھا نہیں۔ اوہ لوک کل گوئندوال پہنچ رہے نے۔ جدوں صرف قیدی اس پار رہِ جانگے، ادوں اسیں دھاوا بولنا ایں...تے دھاوے لئی پہلاں ہی تیار رہنا ایں۔”
خالصے نے اس یوجنا انوسار ساری تیاری مکمل کر لئی۔ جدوں تیجے دن ابدالی وی اس پار چلا گیا تاں چڑھت سنگھ تے جےَ سنگھ نے اچانک ہلاّ بول دتا۔ 'ٹھاہ-ٹھاہ، کھچا-کھچّ'۔ دشمن سینا وچ بھگدڑ مچّ گئی۔ جہڑا جتھا جسا سنگھ دی کمان وچ سی، اوہناں قیدیاں نوں مکت کروایا تے سہجے ہی بھجاء لیائے۔
جسا سنگھ نے مکت کروائے قیدیاں نوں گھرو گھر پہنچاؤن دا پربندھ وی کیتا ہویا سی۔ گئندوال توں دس کوہ دے فاصلے اپر جنگل وچ اوہناں دے فریادی رشتے دار وی موجود سن۔ اوہ اپنے پتراں دھیاں دے گلے لگّ لگّ ملے تاں اوہناں دیاں اکھاں وچوں اتھرو وہِ ترے۔ بائی سو دے لگبھگ عورتاں مکت کروائیاں گئیاں سن، اوہناں وچ ڈھائی سو دے قریب ہندوستانی مسلمان عورتاں وی سن۔ اوہناں دے ساک سبندھی وی اتھے موجود سن۔ اوہناں اﷲ دا شکر ادا کیتا تے خالصہ جی دا لکھ لکھ دھنواد۔ جہناں مکت ہوئے قیدیاں دے رشتے دار اتھے موجود نہیں سن، اوہ اوہناں نوں اپنے گھر لے گئے۔ جہڑے لوک خدا اپنے گھریں جا سکدے سن، اوہ آپ چلے گئے تے باقیاں نوں پوری حفاظت نال اوہناں دے گھریں پہچاؤن دا پربندھ کیتا گیا۔
اس مہم وچ بھوپ سنگھ وی خالصہ سینک دی وردی وچ جتھیدار جےَ سنگھ دے جتھے وچ شامل سی۔ اوہ درانیاں تے قیدیاں بارے بڑا کجھ جاندا سی۔ اس لئی اوہناں نوں مکت کرواؤن لئی جےَ سنگھ دی مدد کر رہا سی۔ جہناں قیدیاں نوں اوہ اپنی نگرانی وچ گھرو-گھر پہنچا رہے سن، اوہناں وچ ستاراں اٹھارھاں سال دی اک حسین کڑی سی۔ اسدا ناں ساوتری سی پر گھروالے تے آنڈھ-گوانڈھ والے اسنوں 'صابو' آکھ کے بلاندے ہندے سن۔ اوہ کرنال دے اک پنڈت گھنشام داس دی دھی سی۔ جسا سنگھ نے اس نوں اک نظرے دیکھیا، پھیر بھوپ سنگھ نوں اپنے کول بلایا تے دھیمی آواز وچ پچھیا—
“جاندے او، گورو گوبند سنگھ نے خالصے نوں لنگوٹ دا پکا رہن دی سکھیا دتی اے؟”
“ہاں جی۔ جاندا ہاں۔”
“اس کڑی نوں اسدے گھر تساں پہنچاؤنا ایں۔”
“ست بچن مہاراج۔” بھوپ سنگھ نے درڑھ آواز وچ اتر دتا۔
اک گھوڑے اپر بھوپ سنگھ تے اک گھوڑے اتے صابو سوار ہو گئی۔ بھوپ سنگھ دے موڈھے اپر بندوق سی تے سہائک دے روپ وچ دو ہور سوار نال ہو لئے۔ اوہ کرنال وچ ساوتری کے گھر پہنچے تاں اسدے پتا گھنشام نال ملاقات ہوئی۔ اوہناں دے متھے اپر چندن دا تلک لگا ہویا سی تے سجے گٹّ اپر لال دھاگہ وجھیا ہویا سی۔ اوہناں بھوپ سنگھ نال ساوتری نوں کھلوتا دیکھیا تاں منہ دوجے پاسے بھوناں لیا۔
“پنڈت جی، اسیں تہاڈی بیٹی نوں لے آئے ہاں تے تسیں ادھر دیکھ ہی نہیں رہے!” بھوپ سنگھ نے کیہا۔
“میری کوئی بیٹی نہیں۔” گھنشام نے ٹھنڈی تے کٹھور آواز وچ اتر دتا۔
“کی کیہا؟ میں تہاڈی بیٹی نہیں؟” ساوتری بولی۔
“نہی، ہن توں میری بیٹی نہیں۔ جتھوں آئی ایں، اتھے چلی جا واپس۔” گھنشام نے اتر دتا تے پچھے ہٹ کے دروازہ بھیڑن لگا۔
“ذرا رکنا پنڈت جی تے میری گلّ سننا۔” بھوپ سنگھ نے اتی گمبھیر تے حیرانی بھری آواز وچ کیہا۔ گھنشام رک گیا تے اک قدم باہر ولّ وی آ گیا۔ بھوپ سنگھ پھیر بولیا، “ایہہ ساوتری تاں اپنے آپ نوں تہاڈی بیٹی کہہ رہی اے تے ایہہ سانوں اپنے گھر تک لے آئی اے—تسیں او کہ اسنوں اپنی بیٹی منن توں انکار کر رہے او؟”
“سردارجی تسیں لوک ساڈے لئی لڑدے او۔ ساڈی راکھی کردے او، اس لئی میں تہانوں دھنواد کہندا ہاں تے تہاڈا آدر-مان کردا ہاں۔ پر جہڑی کڑی اینے دن یونا (ترکاں) کول رہی، اسنوں اسیں اپنے گھر کنج واڑ لئیے؟ ایہہ ساڈے دھرم دا، کل-مریادا دا سوال اے؟”
“مطلب ایہہ کہ ہن میں تہاڈی بیٹی نہیں رہی؟”
“ہاں، نہیں رہی۔ توں جتھے چاہیں جا سکدی ایں۔” “میں تہاڈے دھرم تے تہاڈی کل-مریادا اپر تھکدی ہاں۔ تھو-تھو-تھو۔”
ساوتری نے تنّ واری دھرتی اپر تھکیا تے پھیر پلٹ کے بھوپ سنگھ نوں کیہا، “چلو بھا-جی، میں ایس چنڈال دا منہ وی دیکھنا نہیں چاہندی۔”
بھوپ سنگھ ساوتری نوں اپنے گھر جنڈیال شیرخاں لے آیا تے اپنی ماں نوں کہن لگا—
“لے ماں، توں اپنے اکلیپن توں دکھی سیں نہ—بہو تاں جد آئیگی تد آئیگی، میں تیرے لئی دھی تے اپنے لئی اک بھین لے آندی اے۔ اسیں اس لئی کوئی چنگا جیہا منڈا لبھانگے تے اس دا ویاہ رچاء دیانگے۔ میری اس بھین دا ناں صابو اے ، ایہہ میرے گٹّ اتے رکھڑی بنھاں کریگی۔ کیوں؟”
ستونت کور نے ساوتری نوں چھاتی نال گھٹّ لیا تے بولی، “آ میری دھی رانی، صابو۔” تے اسدا متھا چمّ لیا۔

جسا سنگھ نے پہلاں بندھکاں نوں نادر شاہ توں مکت کروا کے گھرو-گھری پہنچایا سی تے ہن احمد شاہ ابدالی توں مکت کروایا۔ گلیاں، بازاراں تے ستھاں وچ اینی چرچے ہوئی کہ اوہ لوکاں وچ 'بندی چھوڑ' سردار وجوں مشہور ہو گیا۔
احمد شاہ ابدالی 26 اپریل نوں لاہور پہنچیا تاں اوہ بڑا اکھڑیا اکھڑیا سی۔ خالصہ سارے قیدیاں نوں چھڈاء کے لے گیا سی تے اسدی سینا کجھ وی نہیں سی کر سکی۔ ابدالی نوں اس گلّ دا بڑا غصہ سی۔
“ایہہ سبھ کنج ہو گیا؟” اسنے نرودین وامیجئی نوں بلاء کے پچھیا۔
“جہاں پناہ! جدوں سویرے اسیں اجے ستے ای ہوئے ساں، ایہناں لمے لمے والاں والے وحشیاں نے حملہ کر دتا۔ ساڈے سپاہی اکھاں ملدے رہِ گئے تے اوہ اپنا کم کرکے نٹھّ گئے۔”
“بڑی شرم دی گلّ اے۔ تہانوں تے ساڈے ایہناں سپاہیاں نوں چولی بھر پانی وچ ڈبّ مرنا چاہیدا اے۔” ابدالی نے ہرکھ پرچی آواز وچ کیہا۔ وامیجئی کجھ نہ بولیا۔ اسدی گردن جھک گئی۔
“نتیجہ کی رہا؟”
"ساڈے ڈیڈھ کو سو سپاہی مارے گئے۔ دس باراں سکھ وی مارے گئے نے تے دس باراں پھڑھے گئے نے۔”
“جہڑے پھڑھے گئے نے اوہ کتھے نے؟”
“اوہ ساڈی قید وچ نے۔ ایہناں نوں نخاس چونک وچ چرخی 'تے چڑھا کے موت دے گھاٹ اتاریا جائیگا۔” وامیجئی نے گردن اچی کرکے کیہا۔
“اوہناں نوں ساڈے ساہمنے پیش کیتا جائے۔” ابدالی نے حکم دتا۔
سکھ نوجوانا نوں ابدالی دے ساہمنے پیش کیتا گیا۔ اوہناں دے من وچ کسے قسم دا بھے نہیں سی تے چہریاں اتے اداسی دا ناں نشان تک نہیں سی۔ اوہناں دے سر اچے سن تے بلھاں اپر بہادراں والی مسکان سی۔ اوہناں دا نیتا بگھیل سنگھ سبھ نالوں اگے کھلوتا سی۔
“گرفتار کنج ہوئے او؟” ابدالی نے اوہناں ولّ دیکھ دے پچھیا۔
“ساڈے ہتھیار چھٹّ گئے سن۔” بگھیل سنگھ نے اتر دتا۔
“ہن میں تہاڈے نال کی سلوک کراں؟”
“سلوک دا تالکّ اخلاق نال ہندا اے۔ تہاڈے اخلاق دی جو منگ اے، اوہی کرو۔”
“تہاڈا لوکاں دا اپنا اخلاق کی اے؟”
“خالصہ گرفتار کیتے ہوئے سپاہیاں نوں قتل نہیں کردا۔ جے اوہ زخمی ہون تاں اوہناں دے زخماں اپر ملھم لاؤندا ہے۔”
“جے میں تہانوں قتل نہ کراں تاں تسیں میری غلامی قبول کر لؤگے؟”
“نہیں، ہرگز نہیں۔ غلام بن کے رہنا ہندا تاں اسیں لڑدے ای کیوں؟”
“لڑدے تاں تسیں لٹاں کھوہاں کرن لئی او۔”
“غلط۔ قابل دے بادشاہ گستاخی معاف۔ لٹّ مار کرن لئی تاں تسیں ساڈے ملک اپر حملے کردے او۔ اسیں لوک تاں اپنی آزادی لئی پہلاں مغلاں دے خلاف لڑدے ساں تے ہن تہاڈے خلاف لڑ رہے ہاں۔ ...تے ادوں تیک لڑدے رہانگے جدوں تیک ساڈا ملک ودیشی غلامی توں آزاد نہیں ہو جاویگا۔”
“جے تہانوں قتل کر دتا جائے، پھیر کنج لڑوگے؟ جؤندے رہنا ایں تاں کہو، 'احمد شاہ کا خالصہ، احمد شاہ کی فتح'۔”
بگھیل سنگھ کجھ چر وئنگمئی مسکان نال احمد ساہ ولّ دیکھدا رہا، پھیر بولیا“ساتھوں پہلاں جہڑے لوک شہید ہوئے نے اوہ ساڈے لئی مثال نے تے اسیں شہید ہو کے اپنے پچھے آؤن والیاں لئی مثال بن جاوانگے۔ ایہہ لڑائی جاری رہیگی۔” بگھیل سنگھ نے درڑھ تے ستھر آواز وچ اتر دتا تے پھیر سجی بانہہ اگاس کے جیکارا چھڈیا، “واہگورو جی کا خالصہ، واہگورو جی کی فتح...”
اسدے قیدی ساتھیاں نے وی باہاں الار کے اک سر وچ دوہرایا، “وہگرو کی کا خالصہ، واہگورو جی کی فتح۔”
“ایہہ لوک واقعی بہادر نے۔” ابدالی نے وامیجئی ولّ بھوں کے کیہا۔ پھیر حکم دتا، “ایہناں ساریاں نوں رہاء کر دتا جائے۔ ایہناں دے ہتھیار تے گھوڑے وی ایہناں نوں دے دتے جان۔ ہن ساڈی لڑائی ایہناں لوکاں نال ہوئےگی تے ہار جت دا فیصلہ میدانے-جنگ وچ ہوئےگا۔ بہادراں نال لڑن وچ ہی مزہ آؤندا اے۔”
وامیجئی جویں صلع-پتھر ہو گیا تے جہڑے ہور لوک کھڑے سن رہے سن، اوہ وی دنگ رہِ گئے۔ پر بادشاہ دا حکم سی، اسدی ترنت تعمیل ہوئی۔
ابدالی نے عبید خاں نوں لاہور دا حاکم نیوکت کیتا تے گھمنڈ چند کٹوچیئے نوں دوابا بسط-جالندھر دا فوجدار تے مگلانی بیگم دے مامے کھوازا مرزا خاں نوں چاہار مہال دا فوجدار تھاپ دتا۔ پھیر ترنت افغانستان ولّ پرط گیا کیونکہ اتھے بغاوت ہون دا خطرہ سی۔
ooo
احمد شاہ ابدالی جدوں واپس افغانستان ولّ جا رہا سی، سکھاں نے ہمیشہ وانگ اسدا پچھا کیتا تے جدوں اوہ سندھ ندی پار کر رہا سی تاں اسدا بہت سارا سامان لٹّ لیا۔ ابدالی اس ستھتی وچ نہیں سی کہ پلٹ کے سکھاں اپر حملہ کرے، پر جدوں سکھ سندھ توں پرط رہے سن تاں چاہار مہال دے فوجدار کھوازا مرزا خاں نال اوہناں دی ٹکر ہو گئی۔ اس لڑائی وچ کھوازا مرزا خاں دی ہار ہوئی تے اوہ ماریا گیا۔ اس جت دا سہرا مہاراجہ رنجیت سنگھ دے دادا چڑھت سنگھ شکرچکیا دے سر سی۔
چڑھت سنگھ نے لاہور دے اتر وچ سندھ ساگر دوآبے دے کافی وڈے حصے اپر قبجہ کر لیا سی تے گجراں والہ وچ کافی مضبوط قلعہ بنا لیا سی۔ انج اوہ درانیاں دے رستے وچ رکاوٹ بن گیا۔ اوہ آؤندی-جاندی ابدالی دی سینا اپر چھاپے ماردا سی تے جو کجھ وی ہتھ لگدا سی، کھوہ خواہ کے گجراں والہ، اپنے قلعے وچ چلا جاندا سی۔
درانی نے قندھار پہنچ کے اٹھ رہے ورودھی سر نوں دبایا تے اپنے پیر مضبوط کیتے۔ ہندوستان وچوں پرتدیاں ہویاں اس نے سکھاں ہتھوں جہڑیاں سٹہ کھادھیاں سن، اوہناں دے زخم اجے بھرے وی نہیں سن کہ کھوازا مرزا خاں دی موت دی خبر نے اوہناں اپر لون چھڑک دتا۔ اسنے نرودین وامیجئی نوں باراں ہزار فوج دے کے سکھاں دے ورودھ لڑن لئی بھیجیا۔ ادھر چڑھت سنگھ وی تیار سی۔ چناب کنڈھے وزیر آباد دے نیڑے زوردار لڑائی ہوئی، وامیجئی سنگھاں دے مقابلے اڑ نہ سکیا۔ اوہ بھجّ کے سیالکوٹ دے قلعے وچ چلا گیا۔ چڑھت سنگھ نے اسدا پچھا کیتا تے قلعے نوں جا گھیریا۔ آسے پاسے پورے علاقے اپر سکھاں دا قبجہ سی تے لوکاں دی ہمدردی وی اوہناں دے نال سی۔ چڑھت سنگھ نے گھیرا ہولی ہولی تنگ تے سخت کر دتا۔ کسے وی حیلے رسد اندر جان دی گنجائش نہیں چھڈی۔ قلعے اندر بھکھمری پھیلدیاں دیکھ کے وامیجئی گھبرا گیا تے اک رات ہنیرے دا لاہا لیندیاں اپنی جان بچاء کے اتھوں بھجّ گیا۔ جدوں سیناپتی ہی نہیں رہا، سینا نے ہتھیار سٹّ دتے۔
گورو گھر دی ریت انوسار چڑھت سنگھ نے ہارے ہوئے سینکاں نال نرمی دا وہار کیتا۔ اسنے اعلان کر دتا، “سپاہی اپنے اپنے ہتھیار رکھ دین تے بناں روک ٹوک چلے جان۔ خالصہ نہ اوہناں نوں گرفتار کریگا تے نہ ہی اوہناں دا پچھا کریگا۔”
جہناں افسراں تے سپاہیاں نوں گرفتار کیتا گیا سی اوہناں نوں وی نرودین وامیجئی کول پہنچا دتا گیا۔ اس پچھوں چڑھت سنگھ واپس گجراں والہ آ گیا۔
لاہور دے حاکم کھوازا عبید خاں نوں جدوں وامیجئی دی ہار دی خبر ملی تاں اوہ کھجھ-کرجھ گیا۔ اسنے سوچیا کہ ایہہ ہار لاہور حکومت دی ہار ہے۔ احمد شاہ ابدالی نوں جدوں اس دا پتہ لگیگا، اوہ بڑا ناراض ہوئےگا۔ غصے تے بھے صدقہ بوخلا کے اسنے سکھاں اتے چڑھائی کر دتی تے گجراں والہ نوں جا گھیریا۔ اگوں چڑھت سنگھ وی تیار سی۔ مورچے لگّ گئے۔ عبید خاں نے اپنی پوری شکتی لڑائی وچ جھونک دتی سی۔
جسا سنگھ آہلووالیا نوں خبر ملی عبید خاں نے گجراں والہ اتے چڑھائی کر دتی ہے۔ گجراں والہ شکرچکیا مثل دیاں سرگرمیاں دا دھرا سی۔ اسدا اپنا اک بھوگولک مہتوّ وی سی کیونکہ اوہ لاہور توں راولپنڈی، پیشاور، جلال آباد تے قابل جان والی شاہ راہ ( مکھ سڑک ) اتے ستھت سی۔ قابل توں لاہور تے لاہور توں قابل آؤندیاں-جاندیاں کسے وی آدمی، قبیلے جاں حملہ آور نوں گجراں والہ وچوں لنگھنا پیندا سی۔ اس توں کنیں کٹّ کے نکل جانا سنبھوَ نہیں سی۔ ابدالی جدوں حملہ کردا سی تاں بناں کسے اڑکے دے سدھا لاہور جا پہنچدا ہندا سی۔ پر ہن گجراں والہ اسدے راہ دی رکاوٹ بن گیا سی۔ گجراں والہ خالصے دی نویں ودھ رہی شکتی دا پرتیک سی۔ جس طرحاں امرتسر وچ رام رونی قلعے دا نرمان اک اتہاسک گھٹنا منی جاندی سی، گجراں والہ قلعہ وی اک اتہاسک گھٹنا ہی منی گئی۔ ہن اسدی رکھیا اپر ہی خالصے دا بھوکھ نربھر کردا سی۔
اس لئی جسا سنگھ نے چڑھت سنگھ دی مدد لئی جان دا فیصلہ کر لیا۔ جس طرحاں عبید خاں نے اپنی پوری شکتی لا دتی سی، اسے طرحاں جسا سنگھ نے دل-خالصہ دی پوری شکتی اکتر کر لئی۔ جےَ سنگھ کنھیا، ہیرا سنگھ بھنگی، لہنا سنگھ، سوبھا سنگھ، گزر سنگھ آدی سرداراں نوں نال لے کے جسا سنگھ آ پہنچیا۔ خالصے نے گجراں والہ توں چار کوہ دے فاصلے اتے ڈیرے لا لئے۔ ہن تک چڑھت سنگھ اکلا عبید خاں دا مقابلہ کر رہا سی۔ قلعے وچ رسد تے چارہ پہلاں ہی اکٹھا کر لیا گیا سی۔ نرودین وامیجئی توں کھوہے ہوئے ہتھیار وی کافی گنتی وچ سن۔ سکھ گھوڑسوار سبھا شام جاں پھیر ادھی رات توں مگروں پتہ نہیں کدوں اچانک قلعے وچوں نکل کے حملہ کر دندے سن—چست گھوڑسوار، تیز گھوڑے تے تکھا حملہ۔ سکھ عبید خاں دا خاصہ نقصان کرکے جھٹّ قلعے وچ چلے جاندے سن۔ چڑھت سنگھ نے قلعے دی کندھ اپر جگہ جگہ توپاں فٹّ کروائیاں ہوئیاں سن، جہناں وچوں دھڑادھڑ گولے نکلدے سن تے دشمن دی سینا اوہناں دی مار توں دور رہِ کے بچن دا یتن کردی رہندی سی۔ عبید خاں اس اڈیک وچ سی کہ اندرلا گولہ بارود ختم ہووے جاں رسد دی کمی پوے تاں اوہ زوردار حملہ کرے۔
پر جدوں اسنوں پتہ لگیا کہ جسا سنگھ دی آہلووالیا دی اگوائی وچ دوسرے سکھ سردار وی چڑھت سنگھ دی مدد لئی آ پہنچے ہن تاں اسنے خود اپنے آپ نوں گھریا ہویا محسوس کیتا تے اسنوں ہتھاں پیراں دی بن گئی۔ ادھر دیاں خبراں ادھر تے ادھر دیاں خبراں ادھر پہنچ رہیاں سن۔ سوہیئے نے آ کے دسیا کہ سکھ سردار رات سمیں اکٹھے حملہ کرنگے۔ عبید خاں پہلاں ہی بوندلیا ہویا سی، ہور گھبرا گیا تے سورج ڈبن توں کجھ چر بعد ہی بناں مقابلہ کیتیاں بھجّ کھڑھا ہویا۔ سکھاں نوں اسدے بھجّ جان دی خبر ملی تاں اوہ باقی سینا اتے ٹٹّ پئے۔ اوہ سبھ کجھ میدان وچ چھڈّ کے ادھر ادھر بھجّ گئے۔ جت خالصے دی ہوئی تے مفت دا جہڑا مال ہتھ لگیا، اس وچ گھوڑے، اوٹھ، رسد دے سٹور، کیمپ دا سامان تے اوہ توپاں وی سن، جہڑیاں پانیپت دی لڑائی سمیں لاہور وچ ڈھالیاں گئیاں سن۔ اوہ تامبے اتے پتل دیاں بنیاں ہوئیاں سن اتے دور تیک مار کردیاں سن۔ اجہیاں توپاں قابل وچ نہیں بندیاں سن۔ اس لئی ابدالی لاہور توں دلی ولّ جاندا ہویا حکم دے گیا سی کہ دوجے ہتھیاراں دے نال توپاں وی بھیجیاں جان۔ اوہ لوکاں دے گھراں دے بھانڈے اکٹھے کرکے ڈھالیاں گئیاں سن۔
ایہہ توپاں جدوں قلعے اندر لیاندیاں گئیاں، سکھ سینک حیرانی تے اتسکتا نال اوہناں ولّ تکدے رہِ گئے۔ اوہ اوہناں نوں چھونہدے، ٹونہدے-ٹٹولدے اوہناں دے گرد چکر کٹّ رہے سن تے آپس وچ گلاں کر رہے سن—
“باراں نے۔” کسے نے گنتی دسی۔
“ہاں، پوریاں باراں۔” کسے ہور نے پشٹی کیتی۔
“ساریاں چھڈّ کے بھجّ گئے؟”
“ایہناں وچ اوہناں دا کی اے؟ ساڈیاں توپاں سن، ساڈے ہتھ لگّ گئیاں نے۔” اس اتے ہاسے دا پھوارا چھٹیا۔
“ایہناں توپاں نال ابدالی نے مراٹھیاں نوں ہرایا سی۔ اسیں ہن ابدالی نوں ہراوانگے۔”
“ہور کی۔” اک واری پھیر سانجھا ہاسہ سنائی دتا۔ جت اتے جت ہو رہی سی۔ دل-خالصہ دی دھاک بیٹھ گئی۔
22 اکتوبر 1761 دی دیوالی سی۔ ساریاں مسلاں دے سردار امرتسر وچ اکٹھے ہوئے تے سربتّ خالصہ نے اگلیری کاروائی اتے وچار کیتا۔
“ہن آپاں لاہور فتح کرنا ایں۔ جدوں تک لاہور اتے ودیشیاں دا قبجہ اے، پنجاب نوں آزاد نہیں کیہا جا سکدا تے نہ خالصہ راج کیہا جا سکدا ہے۔” چڑھت سنگھ نے کیہا۔
“بالکل ٹھیک۔” کئی آوازاں نے اک سر-سمرتھن کیتا۔
“دوجا آپاں نوں جنڈیالے والے گورو عاقل داس بارے وی سوچنا پینا ایں۔ گھر وچ دشمن کیوں بیٹھا رہے۔”
“ایہہ وی ٹھیک اے۔” پھیر سمرتھن دتا گیا۔
پہلاں لاہور تے پھیر جنڈیالے اپر چڑھائی کرن دا گرمتا پاس ہویا۔
دل خالصہ نے اپنے سردار جسا سنگھ آہلووالیا دی اگوائی ہیٹھ لاہور نوں جا گھیریا۔ آواجائی دے سارے رستے بند کر دتے گئے—نہ کوئی اندر جا سکدا سی، نہ باہر آ سکدا سی۔ جویں میر محمد دے سمیں ہویا سی اوویں ہی ہن ہویا۔ عبید خاں اپنا توپ-خانا تے یدھ دا سامان گجراں والہ وچ چھڈّ آیا سی۔ اسدا دبدبا وی ختم ہو چکیا سی۔ سکھاں نال لڑن جوگی ہمت وی نہیں سی رہی۔ اوہ قلعے وچ بند ہو گیا۔ قلعے وچ دانہ پانی اکٹھا کیتا ہویا سی۔ اوہ وپاریاں نوں لٹّ کھوہ وی لیندے سن۔ مصیبت شہر دی اس جنتا دی آئی جہناں دے کاروبار شہر توں باہر سن تے اس کمائی دے آسرے گزارا چلدا سی۔ کئی لوکاں نوں ٹٹی پانی دیاں لوڑاں پوریاں کرن لئی وی باہر جانا پیندا سی۔ اوہ لوک بے حدّ پریشان سن تے عبید خاں دے خلاف بغاوت اپر اتر آئے سن—ایہہ جانکاری سنگھاں کول پہنچ رہی سی۔
شہر دے مکھی لوک جاندے سن کہ میر محمد دے سمیں سکھ نذرانہ لے کے واپس پرط گئے سن، کیونکہ اوہناں دا ارادہ شہر اتے قبضہ کرن دا نہیں سی صرف درانیاں نوں پریشان کرن دا سی۔ پر اس واری حالات وکھرے ہن، اوہ شہر اتے قبضہ کرن آئے ہن۔ عبید خاں وچ، جہڑا سکھاں ہتھوں پہلاں ہی مات کھا چکیا ہے، شہر دا پربندھ سدھارن تے سکھاں ساہویں ڈٹ جان دی ہمت نہیں سی—اس لئی اس اپر ذرا وی بھروسہ نہیں سی کیتا جا سکدا۔ نالے اوہ اسدی حکومت توں تنگ آ چکے سن۔ اوہناں جسا سنگھ نال گلّ چلائی تے شہر دے دروازے خالصے لئی کھوہل دتے۔ جیتو سکھ سینا 'جو بولے سو نہال، ست سری آکالا' دے جیکارے گجاؤندی ہوئی شہر وچ داخل ہوئی۔...تے ایہناں جیکاریاں دے موڑ '...ست سری آکال' دی گونج نال اوہناں دا بھرپور سواگت ہویا۔
ہن لاہور اتے دو دھراں دا راج سی—شہر وچ دل-خالصہ دا تے قلعے وچ عبید خاں دا۔ سکھاں نے قلعے اتے حملہ کر دتا۔ اوہناں نال جنتا دا سہیوگ وی سی۔ لڑائی ہوئی تے عبید خاں ماریا گیا۔ قلعے اتے وی سکھاں دا قبجہ ہو گیا۔ خوشیاں-کھیڑیاں تے اتساہ وسّ سارا واتاورن جھومّ اٹھیا۔ انج جسا سنگھ آہلووالیا نے پنجاب دی راجدھانی لاہور نوں فتح کرکے پنتھ دا ناں اچا کیتا سی، اسدی شان نوں چار چن لائے سن۔ جسا سنگھ نوں ماتا سندری تے اپنے پرسدھ نیتا نواب کپور سنگھ دے اوہ شبد یاد آ گئے، جہڑے اوہناں دے مونہوں سہج سبھاء ہی نکلے سن۔ ماتا سندری نے جسا سنگھ تے اسدی ماں نوں دلی توں وداع کرن سمیں کہے سن—“تیرے تے تیری سنتان دے اگے چوبدار ہویا کرنگے۔” جدوں جسا سنگھ گھوڑیاں دی راتب ونڈن ویلے سکھ گھوڑسواراں دے مذاق توں چڑ گیا سی تاں نواب کپور سنگھ نے اسنوں تسلی دندیاں کیہا سی، “مینوں اس غریب مہمان نواز پنتھ نے نواب بنا دتا ہے، تینوں کی پتہ، بادشاہی ہی بنا دین۔” دل خالصہ نے خوشی دی اس گھڑی وچ جسا سنگھ نوں 'سلطانے قوم' (پنتھ دے بادشاہ) دی پدوی دے کے بھوکھبانی نوں یتھارتھ روپ وچ بدل دتا۔
ٹکسال اپر وی خالصے دا قبجہ ہو گیا سی۔ جت دا جشن مناؤن تے شکرانہ ادا کرن لئی دوجی واری سکھ روپیہ جاری کیتا گیا۔ اس اپر فارسی دا اوہی بند اکیریا گیا، جہڑا بندہ بہادر نے 1710 وچ سرہند دی جت توں بعد اپنی موہر اتے اکیریا سی۔
دیگ، تیغ فتح، نصرت بیدرنگ۔
یافت از نانک گورو گوبند سنگھ۔
بھاوَ
دیگ، تیغ تے اٹل فتح
بخشس ہے گورو نانک گورو گوبند سنگھ دی۔
دیوان سجیا۔ گورو گرنتھ صاحب دا پاٹھ ہویا۔ اس پچھوں ارداس ہوئی تے جسا سنگھ آہلووالیا نے خالصہ تے شہر دے ناگرکاں نوں سمبودھت کرکے کیہا—“لاہور 750 سال بعد ودیشی غلامی توں آزاد ہویا ہے۔ اسدا مطلب ہے کہ پنجاب آزاد ہویا ہے۔ آزادی مفت وچ ہتھ نہیں لگی۔ اس لئی خالصہ تے جنتا نے بے مثال قربانیاں دتیاں نے تے اجے وی اس آزادی دے سر اتے خطرہ منڈلا رہا ہے۔ احمد شاہ ابدالی چپّ بیٹھن والا نہیں۔ اسنے دلی تک پیر پسار لئے نے۔ اپنے ایہناں پیراں دی مضبوطی لئی اوہ پھیر حملہ کریگا تے بڑے زور-شور نال کریگا۔ اس وار ٹکر درانیاں تے دل-خالصہ وچکار ہوئےگی۔ اس ٹکر وچ چاہے کنیاں وی قربانیاں دینیاں پینن، مینوں وشواس ہے کہ جت خالصے دی ہوئےگی۔”
“واہگورو جی کا خالصہ، واہگورو جی کی فتح!” دے جیکاریاں نال آکاش گونج اٹھیا۔

جنوری 1762 دی گلّ ہے کہ سکھاں نے لاہور دی جت توں بعد جنڈیالے اپر چڑائی کر دتی، جہڑا لاہور توں کوئی باراں میل دے فاصلے اپر سی۔ بیتی دیوالی نوں اوہناں دو گرمتے پاس کیتے سن، اوہناں وچ پہلا گرمتا لاہور دی جت دا تے دوجا لاہور دے مہنت عاقل داس نوں سزا دین دا سی۔ عاقل داس سکھاں دے خلاف لاہور دے مغل نواباں دا ساتھ دندا رہا سی تے ہن اوہ احمد شاہ ابدالی دا ساتھ دے رہا سی۔ سکھاں دی چڑھائی دی خبر جدوں عاقل داس نوں ملی تاں اسنے تیز سانڈھنی سوار دے ہتھ ابدالی نوں سنیہا بھیجیا کہ اوہ سکھاں دے ورودھ اسدی مدد کرے۔
ابدالی پہلاں ہی سکھاں اپر دند پیہ رہا سی۔ اوہ لام-لشکر نال لے کے پنجاب ولّ تر پیا۔ عاقل داس دا سنیہاں تے چٹھی اسنوں روہتاس وچ ملی، جس دوارا اسنوں سکھاں دے جنڈیالے دی گھیرابندی کرن دا پتہ لگیا۔ اوہ کجھ چنے ہوئے سپاہی نال لے کے تیزی نال جنڈیالے ولّ ودھیا، پچھوں فوج وی آ گئی۔
جسا سنگھ آہلووالیا نوں جدوں ابدالی دے آؤن دی خبر ملی تاں اسنے دل دے سرداراں نال رائے-مشورہ کیتا۔ رائے ایہہ بنی کہ سانوں اپنے پریواراں نوں مالوے وچ سرکھات ستھاناں اپر بھیج دینا چاہیدا ہے تاں کہ اسیں درانیاں دا بے فکر ہو کے مقابلہ کر سکیئے۔ اس رائے انوسار اوہناں نے جنڈیالے دی گھیرابندی ہٹاء لئی تے ستلج پار چلے گئے۔
ابدالی جدوں جنڈیالے پہنچیا تاں ایہہ دیکھ کے کہ سکھ اتھوں چلے گئے ہن، بڑا پریشان ہویا۔ اسنے اپنے آدمی ایہہ پتہ کرن لئی ادھر ادھر دوڑائے کہ اوہ کتھے ہن۔
ادھر ملیرکوٹلے دے پٹھان حاکم بھیکھن خاں نوں جسوساں نے آ کے دسیا کہ سکھ رائیپر گجراں والہ وچ ملیرکوٹلے توں اٹھ دس میل دی دوری اپر ہن۔ بھیکھن خاں دا متھا ٹھنکیا تے اسنے سوچیا کہ سکھ ملیرکوٹلے اپر دھاوا بولنگے۔ سببّ نال سرہند دا فوجدار جین خاں نیڑے ہی دورے اپر آیا ہویا سی۔ بھیکھن خاں نے اسنوں اپنی مدد لئی بلاء بھجیا تے نال ہی احمد شاہ نوں خبر کر دتی کہ سکھ اس پاسے اکٹھے ہو گئے ہن۔ جے تسیں جلدی پہنچ جاؤ تاں گھیرا پا کے ختم کر دینا آسان ہوئےگا۔
احمد شاہ ابدالی لئی اس توں چنگی خبر ہور کی ہو سکدی سی۔ اسنے 3 پھربری نوں سویرے سویرے لاہور ولّ کوچ کر دتا۔ دو دناں توں گھٹّ سمیں وچ بیاس تے ستلج دوہیں پار کیتے تے بناں کتے رکیاں 150 کوہ دا پندھ مکایا۔ رستے وچ 4 پھربری نوں ابدالی نے اپنے گھوڑسوار جین خاں ولّ دوڑائے کہ میں پنج پھربری دی سویر نوں سکھاں اپر حملہ کراں گا تے اسنوں حکم دتا کہ اوہ وی اپنی ساری فوج لے کے 5 پھربری نوں اتھے پہنچ جائے تے سکھاں اپر اگلے پاسیوں دھاوا بولے۔ ایہہ حکم سندیاں ہی جین خاں، بھیکھن خاں، لکشمی نارائن تے ہور افسر سکھاں دے قتل عام دی تیاری کرن لگّ پئے۔
11 رجب 1175 بھاوَ 5 پھربری 1762 دی سویر جین خاں نے فوج لے کے چڑھائی کر دتی تے قاسم خاں بڑائیچ نوں سکھاں اپر حملہ کرن دا حکم دتا۔ اودھروں ابدالی وی آ پہنچیا تے اسنے جین خاں نوں سندیش بھیجیا کہ میں اپنے اجبک دستیاں نوں حکم دے دتا ہے کہ اوہناں نوں جتھے کتے وی پنجابی بھیس وچ کوئی آدمی نظر آئے، اسنوں قتل کر دیو۔ اس لئی توں اپنے آدمیاں نوں کہہ دے کہ اوہ درختاں دے ہرے پتے جاں ہری گھاہ سراں اپر ٹنگ لین تاں کہ اوہناں نوں وکھ پچھانیاں جا سکے۔
شاد علی یعنی میہر چند عرف میہر علی تہمس خاں مسکین دے نال لاہور وچ سی۔ اوہ دشمن دیاں گتیودھیاں دی سوچنا لگاتار پہنچا رہا سی۔ پر احمد شاہ ابدالی نے ایہہ حملہ اچانک کیتا سی تے اوہ اینی تیز گتی نال آیا سی کہ سوچنا پہنچاؤن دا موقع وی نہیں سی ملیا۔ اس کرکے سکھ اچانک گھر گئے۔
احمد شاہ ابدالی نے اپنی سینا نوں تنّ بھاگاں وچ ونڈیا۔ اک بھاگ اسدی اپنی کمان وچ، دوجا وزیر شاہ ولی خاں دی کمان وچ تے تیجا بھاگ جہان خاں دی کمان وچ سی۔ جہڑا بھاگ ولی خاں دی کمان وچ سی اسنے جین خاں نال مل کے سکھ سینا اتے دو پاسیاں توں حملہ کرنا سی جدوں کہ ابدالی خود تے جہان خاں نے دوجے دو پاسیاں توں۔ انج سکھ چہوں-ترپھا حملے دی لپیٹ وچ سن۔
سکھاں دی اپنی ستھتی ایہہ سی کہ اوہناں دے 50،000 آدمی، جہناں وچ سینک وی سن، کپ پنڈ وچ ڈیرہ لائی بیٹھے سن۔ جدوں کہ اوہناں دی وہیر بھاوَ 5 ہزار عورتاں، بچے، بڈھے، سیوادار، گھر دا سامان، رسد، ہتھیار تے لنگر دا سامان چار کوہ دی دوری اپر 'پنڈگارم' ناں دے پنڈ وچ سی۔ چنویں تجرباکار سینک تے افسر اس وہیر دی رکھوالی کر رہے سن۔ سکھاں نوں احمد شاہ ابدالی دے آؤن دا پتہ ادوں لگیا جدوں اوہ ملیرکوٹلے پہنچ چکیا سی۔ سردار جسا سنگھ آہلووالیء، سردار چڑھت سنگھ شکرچکیا، شام سنگھ کروڑسنگھیا تے ہری سنگھ بھنگی میٹنگ کرن بیٹھ گئے۔
“برے پھسے۔” ہری سنگھ بھنگی نے کیہا۔
“پھس تاں گئے، ہن نکلن دی سوچو۔” چڑھت سنگھ نے پہلاں جسا سنگھ تے پھیر دوجے ساتھیاں ولّ دیکھ کے کیہا۔
“جے بھجیئے تاں وی بچنا مشکل اے۔ لڑانگے تاں وی مقابلہ اسان نہیں۔” ہری سنگھ پھیر بولے۔
“جہڑی سر 'تے آ پئی اے، اس نوں جھلنا پئیگا۔ میرا خیال اے کہ اسیں ڈٹ کے لڑیئے۔ جو ہوئےگا دیکھیا جائیگا، گورو بھلی کریگا۔” شام سنگھ کروڑسنگھیا دی رائے سی۔
“دوستو، لڑنا ہر حالت وچ ہے۔ لڑے بغیر چارہ نہیں پر لڑیا کویں جائے، سوچن والی ولّ ایہہ ہے۔ اسیں اپنی رچھیا وی کرنی ایں تے دشمن نال لڑنا وی اے۔ اس لئی سانوں کوئی نواں داء ورتنا پئیگا۔ میری رائے ایہہ ہے کہ سردار ہری سنگھ عورتاں تے بچیاں-بزرگاں نوں دل دے وچکار رکھ کے اوہناں دی حفاظت کرن۔ اسیں تنے دشمن نال لڑدے وی رہانگے تے ہولی ہولی پچھے وی ہٹدے رہانگے۔ کوشش ایہہ ہوئےگی کہ دشمن وہیر تک نہ پہنچ سکے۔”
ادھر ایہہ ویونت بندی ہو رہی سی، ادھر قاسم خاں نے وہیر اپر حملہ کر دتا۔ سکھ سرداراں نوں پتہ لگیا تاں اوہ ترنت گھوڑیاں اپر سوار ہو کے وہیر ول بھجے۔ قاسم خاں اوہناں دا مقبلا نہیں کر سکیا۔ اوہ بری طرحاں ہاریا تے اپنے بہت سارے سینک مروا کے ملیرکوٹلے پرط گیا۔
سکھ اپنی وہیر نوں سینا دے این وچکار لے کے مالوے ول تر پئے تاں کہ بچیاں، عورتاں تے بزرگاں نوں سرکھات جگہ پہنچا دتا جائے۔ اجے اوہ تنّ، سوا تنّ میل گئے ہونگے کہ ولی خاں تے بھیکھن خاں اوہناں اپر ٹٹّ پئے۔ پر اوہناں دی فوج سکھاں نوں روکن جاں اوہناں نوں تتر-بتر کرن وچ اسفل رہی۔ خالصے نے وہیر دے گرد گولاکار قلعے وانگ کنڈل ماریا ہویا سی۔ اوہ لڑ رہے سن تے لڑدے-لڑدے اگے ودھ رہے سن۔ اوہ پلٹ کے دشمن اپر حملہ کردے تے اسنوں پچھانہ دھریک کے پھیر وہیر نال جا رلدے۔
احمد شاہ ابدالی نے جدوں دیکھیا کہ اسدا وزیر شاہ ولی خاں سکھاں دا کنڈل نہیں توڑ سکیا تاں اس نے جہان خاں نوں ہور فوج دے کے بھیجیا۔ پر اوہ وی کجھ نہ کر سکیا۔ اس لئی خالصے دی قطار نوں توڑن لئی ہور فوج بھیجی گئی، پر سنگھاں نے درانیاں نوں وہیر تک نہیں پہنچن دتا۔ اوہناں دا 'دھائے پھٹ' والا طریقہ اینا سفل سی کہ دشمن اوہناں دے پلٹ-پلٹ کے کیتے جان والے حملیاں نوں سمجھ ہی نہیں سی سکدا تے نہ اس ساہویں ٹک ہی سکدا سی۔ جسا سنگھ تے چڑھت سنگھ جتھے جتھے لوڑ ہندی سی، اپنے گھوڑیاں نوں اڈی لا کے پہنچ جاندے سن۔ سکھاں دی دلیری تے حوصلے دیکھن والے سن۔ دشمن دیاں جزائروناں (چھوٹیاں توپاں) دا مقابلہ اپنیاں تلواراں، کھنڈیاں تے برچھیاں نال کر رہے سن۔ اوہ دشمن اپر باج وانگ جھپٹدے تے جھپٹ کے جھٹّ پرط آؤندے۔ اوہناں دے گھوڑے وی اوہناں دا انج ساتھ دے رہے سن، جویں بہادری تے جت دا سہرا اوہناں وی پراپت کرنا ہووے تے جویں اوہ پشو نہیں رن-کھیتر وچ جوجھ رہے یودھے ہون۔ اوہ ماڑے جہے اشارے نال جس تیزی نال اگے ودھدے، اسے نال پرط آؤندے۔ اوہناں دی ہن ہناہٹ نال دشمن دا دل دہل جاندا۔
سکھ لڑدے رہے تے وہیر نوں کنڈل وچ لئی اگے ودھدے رہے۔ افغان اوہناں دی قطار توڑن وچ اسفل رہے۔
احمد شاہ ابدالی یدھ دے 'دھائے پھٹ' پینتڑے توں واقف نہیں سی، جدوں اسنے دیکھیا کہ انج ترے جا رہے سکھاں اپر کوئی قراری چوٹ ہو سکنی سنبھوَ نہیں تاں اسنے ہرکھ کے جین خاں تے لکشمی نارائن نوں سنیہا بھیجیا کہ تسیں سکھاں دی وہیر نوں اگے ہو کے روکدے کیوں نہیں، “جے تسیں روکو تے اوہناں نوں اگے نہ ودھن دیوں تاں کجھ چر وچ ہی ایہناں دا صفایا کیتا جا سکدا اے۔”
“جہاں پناہ، ایہناں نوں اگے ہو کے روکنا سنبھوَ نہیں۔ ایہہ تاں ہنیری تے طوفان نے۔” جین خاں نے اتر دتا۔ ہور کوئی اپاء نہ دیکھ دے ابدالی نے چار چنے ہوئے دستے لے کے خدا دھاوا بول دتا۔ اسنوں اپنی ویرتا تے رننیتی اپر مان سی تے اسنے مراٹھیاں وانگ سکھاں نوں وی نیچا دکھاؤن دا فیصلہ کیتا ہویا سی۔ پر سکھ کسے ہور مٹی دے بنے ہوئے سن۔ اوہناں نوں نیواں دکھاؤنا اسان نہیں سی۔ گھمسان دی لڑائی ہوئی۔ جسا سنگھ تے چڑھت سنگھ اپنے گھوڑیاں نوں اڈی لا کے اپنے اوہناں بھراواں دی مدد لئی آ جاندے جہڑے درانیاں دے دباء وچ ہندے سن۔ اوہناں دے گھوڑے سپاہیاں تے گھوڑیاں دیاں لوتھاں ٹپدے ہوئے جس پاسے اشارہ کیتا جاندا سی، اسے پاسے اہلدے سن۔ اوہناں دیاں تلواراں 'شاں-شاں' ادھر-ادھر وار کردیاں، کٹدیاں-وڈھدیاں تے قہر ڈھاؤندیاں ہوئیاں اگے ودھ رہے دشمن نوں پچھے دھریک دندیاں سن۔ اوہ پھیر گھوڑیاں نوں اڈی لا اس جگہ جا پہنچدے جتھے اپنی ضرورت سمجھدے۔ انج اوہ ہر جگہ اگلی صف وچ جوجھدے ہوئے دکھائی دندے تے نفرت نال بھرے پیتے کہندے، “تسیں ودیشی لٹیرے گورو دے خالصے دا کی مقابلہ کروگے، اوئِ۔”
اس طرحاں لڑدے ہوئے دشمن دے ہتھوں اپنا بچاء کردے تے مردے-ماردے ہوئے سنگھ لگاتار اگے ودھدے رہے۔ وہیر دا سرکھیا کنڈل میلاں تک پھیلیا ہویا سی۔ اوہ سبھ پاسیوں مضبوط نہیں سی رہِ سکدا۔ جتھوں کتوں کنڈل ٹٹّ جاندا، درانی وہیر نوں نقصان پہنچاؤن توں نہیں سی کھنجھدے۔
انج لڑدے-بھڑدے اوہ گہل پنڈ وچ پہنچ گئے، جتھے درانیاں نے کنڈل توڑ دتا۔ سکھ سوار تے وہیر اک دوجے نالوں وکھ ہو گئے۔ وہیر دے بزرگ، بچے تے عورتاں پنڈ وچ شرن لینی چاہندے سن۔ لوکاں دی ہمدردی بھاویں سکھاں دے نال سی، پر اوہناں نے درانی دے ڈر کارن شرن نہیں دتی تے گھراں دے دروازے بند کر لئے۔ سٹہ ایہہ کہ کجھ پاتھیآں دے گھیریاں، کجھ چھٹیاں تے پھوس دے ڈھیراں تے کجھ پھٹڑاں تے لاشاں وچکار لک گئے۔ سکھ سینکاں نے اگے ودھنا جاری رکھیا۔ ہن اوہناں دی رفتار وی تیز ہو گئی سی کیونکہ اوہناں وہیر دے سامان دی حفاظت نہیں کرنی سی۔ شام ہندیاں ہندیاں اوہ پنڈ قطب وچ پہنچ گئے۔ اتھے پانی دی اک ڈھاب سی۔ درانی پیاس بجھؤن خاطر ڈھاب ول اہلے۔ سکھ وی سویر دے بھکھے تے پیاسے سن۔ اوہناں نے وی ڈھاب توں پانی پیتا۔ انج لڑائی رک گئی تے دوبارہ جاری نہ ہو سکی۔ کارن ایہہ کہ ہنیرا لتھّ آیا سی۔ سکھ موقع وچار کے کاہل نال مالوے ول ودھے۔ درانیاں نے اوہناں دا پچھا نہیں کیتا، کیونکہ اوہ تھکّ کے چور ہو چکے سن۔ پہلاں 36 گھنٹیاں وچ 150 کوہ دا سفر کیتا سی تے پھیر 10 گھنٹے لگاتار لڑدے رہے سن۔ پچھا کرن دی ہمت ہی نہیں سی رہی۔
رات گوڑھی ہو گئی سی۔ تھکے ہوئے درانی گھوک ستے پئے سن۔ خود احمد شاہ ابدالی وی ستا ہویا سی۔ گہل پنڈ وچ کجھ لوک مشالاں تے پانی دے گھڑے چکی لاشا وچکار گھم رہے سن۔ جتھے کدھرے کراہن دی آواز سنائی دندی، اوہ ادھر جاندے تے زخمی سینک نوں پانی پیاؤندے سن—چاہے اوہ سکھ ہندا چاہے درانی۔ رہِ رہِ کے ایہہ شبد کناں وچ پیندے—
'کبیر تھا اک انسان
ن ہندو اور ن مسلمان'
جہڑے بچے، عورتاں تے بڈھے ایدھر ادھر چھپے ہوئے سن، اوہناں نوں گھراں وچ پہنچایا جا رہا سی۔ لڑائی بند سی۔ ابدالی تے اسدے سینک ستے ہوئے سن۔ اوہ زخمیاں دی سیوا کر رہے سن تے وہیر دے نیاسرے بچیاں، بڈھیاں تے عورتاں نوں اپنے گھراں وچ شرن دے رہے سن۔ بے نام صوفی فقیر اوہناں دا نیتا سی تے اوہناں ساریاں دی اکو جات سی—کبیر دی جات؛ انسان دی جات۔
اس اک دن دی لڑائی وچ 20 ہزار سکھ کھیت رہے، جہناں وچ بڈھے، بچے تے عورتاں وی سن۔ کسے اک لڑائی وچ سکھاں دا پہلاں کدی اینا نقصان نہیں سی ہویا۔ اس لئی اس دا ناں 'وڈا گھلوگھارا' پے گیا۔
کیہا جاندا ہے کہ جسا سنگھ آہلووالیا دا گھوڑا جدوں تھکّ کے چور ہو گیا تاں اوہ اک جگہ اڑ گیا۔ سردار نے بڑیاں اڈیاں لائیاں پر اوہ تریا ہی نہیں۔ اس لئی اوہناں دے نال والے گرمکھ سنگھ نے گھوڑے نوں مارن لئی چابک اگاسیا پر جسا سنگھ نے اسنوں اشارے نال روک دتا، “چابک نہ ماریؤ سنگھ جی۔ کتے کوئی انج ای نہ سمجھ لئے کہ سردار جان کے گھوڑے دے چابک مروا کے بھجّ کھڑا ہویا اے۔” اس لڑائی وچ جسا سنگھ نوں بائی پھٹّ لگے۔ پھیر وی اوہ اگلیاں صفاں وچ رہا تے جتھے ضرورت پئی، دشمن نال جا بھڑیا—
'جسا سنگھ کھائی بائی گھاو
تو بھی سنگھ جی لڑتے جائی۔'

احمد شاہ ابدالی سرہند ہندا ہویا 3 مارچ نوں لاہور پہنچیا۔ ایہہ پہلا موقع سی جدوں اسنے ستلج تے بیاس آرام نال پار کیتے۔ سکھاں نے اسنوں کتے وی پریشان نہیں کیتا تے اسدا پچھا نہیں لٹیا۔ اوہ خوش سی تے اسنے اپنے وزیر ولی خاں نوں کیہا، “پتہ نہیں کہڑیاں کھڈاں وچ جا لکے نے۔ کتے اک وی سکھ نظر نہیں آیا۔” اوہ اک چھن رکیا تے پھیر سر بدل کے اگے کہن لگا، “پھیر وی، ایہہ فتح اوہ فتح نہیں جسدی مینوں تمنا سی۔ میں چاہندا ساں کہ ایہناں سکھ سرداراں دیاں لاشاں میدان وچ تڑپھدیاں دکھائی دیندیاں جاں پھیر زنجیراں وچ جکڑے ہوئے اوہ میرے ساہمنے کھڑے ہندے۔ اگیوں گھیریا نہیں جا سکیا تے نکل گئے۔”
“جہاں پناہ! اوہناں دی بہادری تے حوصلے دی داد دینی پئیگی۔ لڑدے-لڑدے بھجنا تے بھجدے-بھجدے پلٹ-پلٹ کے لڑنا، اسدا وی جواب نہیں۔” وزیر نے جہڑا خود اک بہادر جرنیل سی، گلّ نال گلّ میلی۔
“بے شکّ، بے شکّ۔” ابدالی نے ادار بھاوَ نال مسکرا کے سمرتھن کیتا تے سر ہلایا۔ “پر ہن اسیں جواب پیدا کرنا ایں تے سکھاں نوں دسّ دینا ایں کہ ہن اوہناں دا واسطہ مغلاں نال نہیں، درانی نال اے۔ میں جد تک جواب پیدا نہیں کر لیندا تے ایہناں زہریلے سپاں دا سر نہی پھیہ دیندا، اتھوں واپس نہیں جاواںگا۔” اسنے تلوار دی مٹھّ اتے ہتھ رکھیا جویں ارادے نوں عمل وچ لیاؤن دی سوں کھا رہا ہوئے۔
وزیر ولی خاں کجھ چر چپّ بیٹھا اپنے بادشاہ دے منہ ولّ دیکھدا رہا تے پھیر ہولی جہی بولیا، “پر ادھر بالا ہسار وچ وی تہاڈا موجود رہنا لازمیں ہے۔ تہاڈی غیر موجودگی وچ کون جانے اتھے کی ہو جائے۔”
“کوئی فکر نہیں۔ تسیں خبراں دا سلسلہ مضبوط تے درست بنائی رکھو۔ ادھر جو ہوئےگا دیکھ لوانگے۔ سونے دے آنڈے دین والی مرغی ساڈے ہتھ وچ ہے۔ اتھوں دلی تک اک بہت وڈی بساط ساڈے ساہمنے وچھی ہوئی اے تے سانوں اس اپر اپنے مہرے انج فٹّ کرنے پینے نے کہ سونے دے آنڈے دین والی اس مرغی اتے ساڈی پکڑ مضبوط بنی رہے...تے آنڈے قابل پہنچدے رہن۔ بالا ہسار دی شان نوں چار چند تد ای لگنگے، جد ساڈی جنتا نوں ایشو-آرام دا جیون ملیگا، تے پھیر ہی اسیں بادشاہ اکھواؤن دے حقدار ہووانگے۔”
وزیر چپّ رہا تے ابدالی نے بساط اپر مہرے بٹھاؤن دا کم وڈھّ دتا۔ ہندوستان وچ اسدے جنے بگلی-بچے سن، اوہناں ساریاں نوں حکم دتا کہ اوہ اپنے اپنے پرتیندھّ لاہور بھیجن تاں کہ پرشاسنی پربندھ نوں اک نیم بدھ روپ دتا جائے تے آرتھک سادھنا نوں مڑ کڑی-بدھّ کیتا جائے۔ جین خاں نوں پہلاں ہی لاہور دا صوبیدار بنا دتا گیا سی۔ دلی دے نمائندے نجیبودولا تے یعقوب علی خاں نوں جہڑے اسدے نال آئے سن، اوہناں نال گل بات کرکے عالم گیر دوجے نوں بادشاہ دی سند دے دتی گئی تے شجاؤدولا نوں وزیر نیوکت کر دتا گیا۔ طے ہویا کہ دلی قابل نوں چالھی لکھ روپئے سالانہ راجسو دیا کریگی۔ پھیر پنجاب دے سارے راجیاں، نواباں تے جاگیرداراں نوں لاہور بلایا گیا تے اوہناں نال صلاحَ مشورہ کرکے سکھاں نوں کچل دین دی یوجنا تیار کیتی گئی۔
“حضور میری اک رائے ہے۔” یوجنا بن جان پچھوں وزیر ولی خاں نے کیہا۔
“کی ؟”
“کہ مراٹھیاں ولّ دی دوستی دا ہتھ ودھایا جائے، ورنہ اوہ سکھاں دی مدد کر سکدے نے۔”
“درست فرمایا۔” درانی نے، جہڑا اک کشل کٹنیتک سی تے دشمن نوں وی دوست بناؤنا جاندا سی، وزیر دا سمرتھن کیتا۔
بادشاہ نے اپنے وزیر دی صلاحَ نال خلعت، ہیرے-جواہر، کجھ گھوڑے تے اک ہاتھی دے کے پیشوا کول اپنا دوت بھیج دتا تے اسدے ہتھ وچ پروانہ وی بھیجیا، جس اپر کیسر نال پنجے دا نشان لا کے مراٹھیاں دی راجستا نوں پروان کیتا گیا سی۔ سٹہ ایہہ کہ دوستاناں سنبندھ قایم ہو گئے تے مراٹھیاں دا راجدوت لاہور وچ رہن لگّ پیا۔
ابدالی دے لاہور پہنچن توں سوا مہینہ بعد 10 اپریل 1761 دی وساکھی آئی۔ وساکھی والے دن امرتسر وچ جوڑ میلہ بھردا ہندا سی۔ احمد شاہ میلے توں اک دن پہلاں ہی بہت وڈی فوج لے کے اتھے جا پہنچیا۔ اسنے ہرمندر تے اس دے آسے پاسے بنے مکانا نوں بارود نال اڈا دتا۔ ہرمندر تے مکانا دے ملبے نال سروور پور کروا کے اس اپر حل چلوا دتا۔
اپنا ایہہ کرشماں دیکھ کے ابدالی نے سکھ دا ساہ لیا تے ولی خاں ولّ دیکھدیاں ہویاں ستھر آواز وچ کیہا، “میں سکھاں دے ایمان نوں مٹی وچ ملا دتا اے—ہن ایہہ مندر تے ایہہ تلإ میری زندگی وچ دوبارہ نہیں بن سکنگے۔”
کپ دی لڑائی وچوں جہڑے سکھ بچ نکلے سن، اوہ مالوے وچ بٹھنڈہ، کوٹکپورا تے فریدکوٹ ولّ چلے گئے سن۔ اوہناں وچ کوئی وی اجیہا نہیں سی جہڑا زخمی نہ ہوئے۔ اوہ ٹولیاں وچ ونڈ کے آپو اپنے پھٹاں دی دعا-دارو کر رہے سن۔ جدوں اوہناں نوں ہرمندر صاحب تے سروور دی بے ادبی دا سماچار ملیاں تاں اوہناں دا خون ابالے کھان لگّ پیا۔ اوہ تلواراں دی چھاں وچ پلے لوک سن تے پچھلے پنجاہ ورھیاں وچ اجیہے کئی قتل عام دیکھ چکے سن۔ اوہناں نوں اپنے پرانا دی پرواہ نہیں سی؛ اوہ اپنے دھرم ستھان دی بے-اجتی برداشت نہیں کر سکے۔ ایہہ سماچار سندیاں ہی مکتسر وچ اکٹھے ہوئے۔ پوتر سروور وچ اشنان کیتا تے دیوان سجیا۔ سردار جسا سنگھ آہلووالیا نے خالصہ نوں سمبودھت کردیاں ہویاں کیہا، “ہرمندر تے سروور دی بے ادبی کرن والے احمد شاہ درانی نوں اسیں دسّ دینا ایں کہ جس نوں اوہ اپنی جت سمجھدا اے، اوہ خالصے دی ہار نہیں۔ خونخار دشمن دے اچانک حملے تے توپاں دے مونہوں بچ کے نکل جانا خالصے دی ہار نہیں، جت ہے۔ دشمن تعداد وچ وی زیادہ سن تے اوہناں کول ہتھیار وی ساتھوں کتے ودھیا سن۔ اس دے باو جود اسیں لڑے، جی توڑ کے لڑے تے دشمن دے چھکے چھڈاء دتے۔ اسیں صرف لڑنا ہی نہیں سی اپنی وہیر دی حفاظت وی کرنی سی۔ جے وہیر نال نہ ہندی تاں خالصہ اوہ ہتھ دکھاؤندا کہ درانی میدان چھڈّ کے بھجّ کھڑھا ہندا۔ خالصے دے ہتھ اوہ ہن وی دیکھیگا۔ اسیں اس توں کپ دے قتل عام تے دربار صاحب دی بے حرمتی دا بدلہ لوانگے...تے اجیہا بدلہ لوانگے کہ اوہ قابل ولّ دوڑیا جاندا نظر آئیگا۔”
“واہگورو جی کا خالصہ، واہگورو جی کی فتح!” دے جہڑے جیکارے لگے اوہناں وچ روسا، غصہ تے نفرت اینی سی، جناں حونصلہ تے مان۔ کپ دا گھلوگھارا اجیہی کٹھالی سی، جس وچوں خالصہ کندن بن کے نکلیا سی۔ ایہی گلّ اک نہنگ سنگھ اپنی بھاشا تے اچے سراں وچ انج کہہ رہا سی—
'تتّ خالصے سو رہیو گیو جو کھوٹ گنوائی۔'
(خالص خالصہ جویں دی تویں موجود ہے، موہ مایہ دی جہڑی نشور مورتی سی، اوہ الوپ ہو گئی۔)
گھلوگھارے دے تنّ مہینے بعد ہی خالصے دیاں گتی ودھیاں مڑ چالو ہو گئیاں۔ گرمتا پاس کیتا گیا کہ پہلاں سرہند دے فوجدار جین خاں نال نبڑیا جائے، کیونکہ گھلوگھارے وچ اسنے سکھاں نوں بڑا نقصان پہنچایا سی تے اوہ نیڑے وی سی۔ زخم اجے بھرے نہیں سن تے ہور احمد شاہ لاہور وچ موزود سی۔ اس دے باو جود سکھاں نے جسا سنگھ آہلووالیا دی اگوائی وچ مئی 1762 نوں سرہند اتے اچانک ہلاّ بول دتا۔ جین خاں نوں اجیہی قراری ہار ہوئی کہ اسنے جان بچاؤن لئی پنجاہ ہزار روپئے دا نذرانہ دتا۔
سخت گرمی تے لو کرکے ابدالی لاہور توں کلانور چلا گیا سی۔ اوہ جین خاں دی مدد لئی نہیں آ سکیا۔ جولائی تے اگست وچ برساتاں کرکے ندیاں وچ ہڑ آ گیا۔ سکھاں نے اسدا لابھ اٹھایا، ہر جگہ اتھل-پتھل مچا دتی۔ ابدالی دی فوج اوہناں دا پچھا کرن وچ اسمرتھ سی۔ پنجاب وچ جہڑے ذمیندار سن...اولّ تاں سکھاں نال مقابلہ کرن دا حوصلہ نہیں سن کردے تے جے کتے کردے وی سن تاں آسانی نال ہرا دتے جاندے سن۔ ادھر سکھاں دیاں سرگرمیاں ودھ رہیاں سن ادھر افغان سپاہیاں نے لٹّ مچائی ہوئی سی۔ اناج دے بھاء کافی ودھ گئے سن تے لوکاں دا جیونا بڑا دبھر ہو گیا سی۔
درانی بڑا پریشان ہویا۔ اسنے اپنے افغان سرداراں نوں سکھاں پچھے دوڑایا۔ اسدے سردار سکھاں نوں حملے کرن توں روک نہیں سکے۔ جے کدی کوئی سکھ اکلا دکلاّ ایہناں دے ہتھ لگّ جاندا تاں اوہ اسنوں ہتھیار سٹّ دین لئی کہندے تے اوہ نڈر بھاوَ نال اتر دیندا، “نہیں میں اپنے شستر نہیں سٹانگا۔ شستراں سجیا ہونا ہی خالصے دی پچھان ہے۔”
لگاتار ملیاں سپھلتاواں نے سکھاں دے حوصلے ودھا دتے سن۔ جسا سنگھ آہلووالیا نے سارے مسلداراں نوں اکٹھا کیتا تے دل خالصہ دوبارہ جالندھر اتے ٹٹّ پیا۔ جناں پنڈاں نے دسمن دا ساتھ دتا سی، سکھاں نے صرف اوہناں نوں لٹیا۔ اس لٹّ وچ دھن، گھوڑے، اناج تے بہت سارا ہور سامان ہتھ لگیا۔ اوہ پھیر مالوے دے ٹبیاں ولّ نکل گئے۔
دیوالی نیڑے آ رہی سی۔ خالصے نے امرتسر جا کے مناؤن دا فیصلہ کیتا تے تیاریاں شروع کر دتی۔ اوہ ستلج پار کرکے کرنال تے پانیپت دے نیڑے جا پہنچے۔ 25 اگست توں 24 ستمبر تک اتھے ہی رہے۔ 17 اکتوبر دی دیوالی سی۔ ہر پاسے سنیہے بھیج دتے گئے کہ اس دن سکھ ودھ توں ودھ تعداد وچ امرتسر پہنچن تے سراں اتے کفن بنھ کے آؤن، کیونکہ درانی نال دو دو ہتھ ہونگے۔
24 ستمبر نوں 60 ہزار سکھ امرتسر ولّ روانہ ہو گئے۔ اوہناں وچوں ودھیریاں دے سریر اتے کئی کئی زخماں دے نشان سن۔ اوہ دیوالی توں اک دن پہلاں امرتسر جا پہنچے۔ ہرمندر دا ملوا تے سروور دی بے ادبی دیکھ کے اوہناں دیاں اکھاں وچ لہو اتر آیا۔ منکھ ستھولتا تے سوکھمتا دا، نیچتا تے شریسٹا، بزدلی تے ساہس دا مشرن ہے۔ سکھاں نے کوپ دی ہار دا بدلہ لینا سی تے پنتھ دی آن تے شان دی خاطر جان اپر کھیڈ جانا سی۔ دیوالی والے دن پورن سورج گرہن وی لگنا سی۔ دشمن توں بدلہ لین تے پنتھ دے سنمان لئی جان 'تے کھیڈ جان لئی ایہہ اک شبھ موقع سی۔ خالصے نے سہوں چکی“'ہن ابدالی نے حملہ کیتا تاں اسیں اسدی فوج نوں وڈھّ دیانگے۔ اک افغان نوں جیوندا نہیں رہن دینا۔”
احمد شاہ ابدالی اس سمیں لاہور وچ سی۔ اوہ ایہہ سماچار سن کے حیران رہِ گیا۔ اسنوں اکا ہی امید نہیں سی کہ کوپ دی لڑائی وچ سکھاں نوں جہڑی مار پئی ہے، اس پچھوں اوہ اینی چھیتی سمبھل جانگے تے ایڈی وڈی گنتی وچ مقابلے لئی آ ڈٹنگے۔ اس کول اس سمیں جنی فوج سی، اوہ بڑی تھوڑھی سی۔ کارن ایہہ کہ کوپ دی لڑائی وچ اسدے وی بہت سارے سپاہی مارے گئے سن۔ جہڑے بچے سن، اوہناں وچوں کجھ تاں پنڈاں وچ گھم رہے سن تے فوج دا وڈا حصہ کشمیر دی مہم تے چلا گیا سی۔ سماں اینا گھٹّ سی کہ ملتان، جالندھر تے سرہند دے فوجداراں نوں وی مدد لئی نہیں سی بلایا جا سکدا۔ ابدالی نے وزیر نوں صلاحَ مشورے لئی بلایا۔
“ایہہ سکھ تاں بڑے سخت جان نے بئی...اینی چھیتی پھیر آ دھمکے!” ابدالی نے گلّ شروع کیتی۔
“جی اس وچ کوئی شکّ نہیں...اوہ بڑے سخت جان نے۔” وزیر نے اتر دتا۔
“پھیر ہن کی کیتا جائے؟ اپنی جو حالت اے، اوہ تاں تسیں دیکھ ای رہے او۔”
“کجھ وی ہوئے، لڑے بغیر کوئی چارہ نہیں۔ جے اسیں نہیں لڑانگے تاں اوہناں دا حوصلہ ہور وی ودھیگا تے اوہ لاہور اتے چڑھ آؤنگے۔”
“میں سوچ رہاں کہ موقع سمبھالن لئی عارضی طور 'تے سمجھوتہ کر لیا جائے۔”
“سمجھوتہ وی تاں ہی ہوئےگا، جے اوہ رضامند ہونگے۔ اک ہتھ نال تاں تاڑی نہیں وجنی۔”
“یقیناً تاڑی دوہاں ہتھاں نال ہی وجیگی تے وجیگی وی ضرور۔ اسیں اوہناں ساہویں ایہہ تزویج رکھانگے کہ جے اوہ ساڈی رعایا بننا منظور کر لین تے سانوں خراجت بھیجدے رہن تاں اسیں پنجاب اوہناں دے حوالے کر دین لئی تیار ہاں۔ اس طرحاں اوہناں دی گلّ وی رہِ جائیگی تے ساڈی وی۔ ایہہ صلاح عارضی نہیں، ہمیشہ لئی پکی وی ہو سکدی ہے۔” ابدالی نے اک اک شبد اتے زور دتا تے وزیر دی رائے جانن لئی نظراں اسدے چہرے اتے گڈّ دتیاں۔
کجھ پل مون وچ بیتے۔ ولی خاں گمبھیر بھاوَ بیٹھا کجھ سوچدا رہا۔ اخیر اسنے ہولی جہی سر ہلا کے کیہا—
“کوشش کر لؤ...پر امید گھٹّ ہی ہے۔” انوبھوی وزیر صاف صاف گلّ کہہ دین دا عادی سی۔
احمد شاہ ابدالی نے صلاح دی گلّ کرن لئی اپنا ایلچی امرتسر بھیجیا۔ پر سکھ کسے وی قیمت 'تے صلاح کرن لئی تیار نہیں سن۔ ہرمندر تے سروور دی بے ادبی نے اوہناں دے کرودھ دی اگّ نوں پرچنڈ کر دتا سی تے اوہ ابدالی توں بدلہ لین دی دھاری بیٹھے سن۔ کجھ سکھاں نے ایلچی تے اسدے ساتھیاں دا مال سامان کھوہ کے اوہناں نوں اتھوں بھجا دتا۔
ابدالی لئی ہن چپّ بہنا مشکل سی۔ اسنے ترمّ امرتسر اتے چڑھائی کر دتی تے دیوالی توں اک دن پہلاں 16 اکتوبر دی شام نوں شہر دے نیڑے ڈیرے آ لائے۔ اگلے دن پہُ-پھٹالے دے نال ہی سکھاں نے دشمن اتے حملہ کر دتا۔ اگوں درانی وی لڑن آئے سن، گھماسان مچّ گیا۔ سکھاں نوں دوہرا غصہ سی۔ اک گھلوگھارے دا تے دوجا ہرمندر دی بے ادبی دا۔ لڑائی اوہناں خود سہیڑی سی تے اوہ شہیدیاں دین لئی سر ہتھیلیاں اتے رکھ کے آئے سن۔ اجیہے جان 'تے کھیڈ جان والے سوریاں نال درانیاں دا پہلی ویر ٹاکرا ہویا سی۔ اوہناں دی بھوتنی بھلّ گئی۔ لڑائی چل ہی رہی سی کہ پورن سورج گرہن لگّ گیا تے اینا ہنیرا ہو گیا کہ دنے تارے نکل آئے۔ اگے رات وی مسیا دی سی۔ ہنیرا ہور گوڑہا ہو گیا تے لڑائی بند ہو گئی۔ دوہیں سیناواں آپو اپنے خیمیاں وچ چلیاں گئیاں۔
سویر ہوئی تاں پتہ لگیا کہ درانی رات دے ہنیرے وچ لاہور پرط گئے ہن۔ سکھاں نال دوبارہ کھلھی ٹکر نہیں ہو سکی۔
اس پچھوں ابدالی دو مہینے لاہور وچ رکیا تے پنجاب وچ اپنی ستھتی ٹھیک کیتی۔ کانگڑے دے راجے گھمنڈ چند نوں راجے دا خطاب دتا تے بیاس توں ستلج تک دے پہاڑی علاقے دا پربندھ اسدے ادھین کر دتا۔ سعادت یار خاں نوں جالندھر دوآبے دا تے مراد خاں نوں باری دوآبے دا حاکم تھاپ دتا۔ جہان خاں، جہڑا پیشاور دا حاکم سی، اسدے ادھیکار دی سیما رچنا دوآبے تے سدھ دوآبے تک ودھا دتی گئی۔ لاہور دا حاکم کابلی ملّ نوں تے کشمیر دا نرودین وامیجئی نوں بنا دتا گیا۔
ادھر افغانستان وچ گڑبڑی دیاں خبراں آ رہیاں سن۔ بالا ہسار دی سرکھیا خطرے وچ سی، اس لئی اسدا اتھے پہنچنا ضروری ہو گیا سی۔ سو 12 دسمبر 1762 نوں اوہ لاہور توں قابل ولّ ہو گیا۔
جدوں اوہ راوی پار کر رہا سی تاں سکھاں نے اس اتے اینے نیڑے ہو ہو کے حملے کیتے کہ اسنوں اپنی مجبوری اتے غصہ چڑھن لگّ پیا۔ پشاور توں دلی تک پکے انتظام کرن دی جہڑی یوجنا اسنے بنائی سی، بودی پرانی رسی وانگ ٹٹدی ہوئی نظر آئی۔

ہن جدوں احمد شاہ ابدالی افغانستان واپس چلا گیا سی، سکھاں نے دو کم کرنے سن—اک سی ابدالی نے پیشاور توں دلی تک اپنی بساط اتے جہڑے مہرے بٹھائے سن اوہناں نوں کٹنا، مارنا تے کھلارنا۔ دوجا کم سی ہرمندر صاحبَ دا نرمان تے سروور دی خدائی۔ سردار آہلووالیا نے دل خالصہ دے سرداراں نوں سدا بھیجیا تے سربت خالصہ نے فیصلہ لیا کہ دوآبے تے مالوے دیاں مسلاں—آہلووالیا، سنگھ پریا، ڈلے والیا، کروڑ سنگھیا، نشان والے تے شہید، جسا سنگھ آہلووالیا دی اگوائی وچ ابدالی دے موہریاں نوں اجاڑن-اکھاڑنگے تے جس کسے نے وی خالصے اپر وادھا کیتا سی، اسدی بھاجی موڑنگے تانکِ پنجاب دی دھرتی توں باہری تے اندرونی دشمنا دا صفایا کیتا جا سکے۔ دوجے پاسے ماجھے تے ریاڑ دیاں مسلاں—رامگڑھیا، کنھیا، شکر چکیا، بھنگی اتے نکئی ہری سنگھ بھنگی دی اگوائی وچ ہرمندر تے سروور دے نرمان دا کم کرنگیاں۔
10 اپریل 1763 دی وساکھی سی۔ اس سمیں خالصے دا بول بالا سی۔ راجنیتک، سماجک تے دھارمک معاملیاں وچ اوہ سبھ دی فریاد سندا سی تے دین دکھیاں دے کم آؤندا سی۔ اس دن دیوان سجیا ہوئِآ سی تے ہری سنگھ بھنگی اتھے بیٹھا سی۔ اک براہمن نے آ کے فریاد کیتی کہ عثمان خاں کسوریا اسدی پتنی نوں چکّ کے لے گیا ہے۔ ہری سنگھ براہمن دی مدد لئی تیار ہو گیا، پر کجھ سکھاں نے ورودھ کیتا...ترک ایہہ سی کہ قصور دے پٹھان بڑے طاقتور نے؛ اتھے انیکاں گڑھیاں بنیاں ہوئیاں نے، جہناں وچ گولہ بارود تے ہتھیار بھرے پئے نے، دوجے پٹھان اسدی مدد لئی آ جانگے جدکہ خالصے دی نفری بڑی گھٹّ ہے۔
ہری سنگھ نے اتر دتا، “اس براہمن نے گورو دے دربار وچ پکار کیتی اے۔ اس لئی اسدی سہائتا کرنا ساڈا فرض بندا ہے۔”
چڑھت سنگھ نے تلوار میان وچوں کڈھ کے کیہا، “شری دربار صاحبَ وچ گرنتھ صاحبَ دی حضوری وچ ارداس کر کے واک لیا جاوے تے جو حکم ہووے، اسدی پالنا کیتی جاوے۔”
ایہہ گلّ ساریاں نے منّ لئی۔ گرنتھ صاحبَ دے پنے الدے گئے، جہڑا پنہ کھلھیا اس اتے پہلا واک ایہہ سی—
پنجے بندھے مہابلی کرِ سچا ڈھوآ
اپنے چرن جمائی نو وچ دایُ کھالوآ۔
روگ سوگ سبھ مٹ گئے نت نواں نروآ۔
دن رینی نامُ دھیائیا پھرِ پائی ن موآ۔
جستوں تے اپجیا نانک سوئی پھرِ ہوآ۔
( جسنے لوبھ، موہ، کرودھ، ہنکار تے کام ورگے مہابلیاں نوں جت لیا اس دے سبھ روگ مٹ جاندے نے تے اوہ ہمیشہ سوستھ تے سکشل رہندا ہے۔ نانک جہڑا دن-رات رام نام جپدا ہے، اوہ کدی مردا نہیں، جس توں اپجیا ہے اسے وچ ولین ہو جاندا ہے۔)
اس مہاواک نال خالصے دے سارے شنکے مٹ گئے۔ اوہناں ترنت قصور اتے چڑھائی کر دتی۔ رستے وچ نہ جھنڈے لہرائے نہ نگارے وجائے تے نہ ہی کسے نوں چھیڑیا۔ دکانداراں تے سداگراں دے بھیس وچ اپنے کجھ جاسوس اگے بھیج دتے سن۔ رمضان دا مہینہ سی تے انتاں دی گرمی پے رہی سی۔ اوہ خبر لیائے کہ پٹھان بھوریاں وچ دن گزار رہے نے۔ سکھ چپ چاپ تے اچانک سکھر دوپیہرے شہر وچ جا داخل ہوئے۔
شہر دے دروازے بند کرکے اوہناں اتے اپنا پہرہ بٹھا دتا۔ آواجائی دا سلسلہ بند ہو گیا۔ معمولی جہی لڑائی ہوئی۔ عثمان خاں اپنے پنج سو آدمیاں نال ماریا گیا۔ براہمن دی پتنی اسدے حوالے کر دتی گئی۔ عثمان خاں دے بھتیجے حمید خاں نے سردار جھنڈا سنگھ دے پیراں اتے ڈگّ کے جان بخش دین دی ارجوئی کیتی تے اس لئی چار لکھ روپئے نذرانہ دتا۔ اس توں بعد لٹّ مچی۔ شہر دے دروازے کھولھ دتے گئے سن۔ لٹّ وچ آسے پاسے دے پنڈاں دے لوک وی شامل ہو گئے۔ اس لٹّ وچ اینا دھن ہتھ لگیا کہ بہوتیاں دے دلدر دور ہو گئے تے قصور شہر برباد ہو گیا۔
جسا سنگھ آہلووالیا اپنی ڈلیوالیا تے سنگھ پریا مثل نال جالندھر دوآبے وچ پہنچیا، اتھے احمد شاہ ابدالی، سعادت خاں نوں فوجدار تھاپ کے گیا سی۔ سعادت خاں دی ہمت ہی نہیں پئی کس سنگھاں نال ٹکر لے سکے۔ اوہ چپ چاپ جالندھر وچ بیٹھا رہا۔ جہڑے علاقے پہلاں سکھاں دی راکھی پرنالی دے ادھین سن، اوہناں اپر مڑ قبجہ کر لیا گیا۔
1763 دی وساکھی نوں جسا سنگھ آنندپور وچ سی۔ اتھے گرودواریاں دے درشنا لئی آئے سنگھاں نے دسیا کہ کاٹھگڑھ دا گولے خاں تے گڑھ شنکر دے رنگھڑ رستے وچ سنگتاں نوں لٹّ لیندے ہن۔ “رنگھڑاں دی ایہہ ہمت کہ اس ساڈے ہندیاں سنگتاں نوں لٹّ لین...” جسا سنگھ نوں غصہ آ گیا تے اسنے ترنت دوہیں علاقے اپنے قبجے وچ لے لئے۔
آنندپور توں خالصہ دل مالوے وچ آ گیا۔ ملیرکوٹلیئے بھیکھن خاں نے گھلوگھارے وچ احمد شاہ ابدالی دا ساتھ دے کے سکھاں نوں خاصہ نقصان پچایا سی۔ ہن دل خالص نے ملیرکوٹلے دا پورا علاقہ مدھّ سٹیا تے نواب بھیکھن خاں اک لڑائی وچ ماریا گیا۔ اس پچھوں دل خالصہ نے سرہند ول کوچ کیتا تے آسپاس دا علاقہ اگرا لیا۔
برسات شروع ہوئی تاں خالصہ دوآبے وچ پرط آیا تے دو ڈھائی مہینے آرام کیتا۔
5 مارچ، 1763 دی دیوالی سی۔ سربت خالصہ چھیتی توں چھیتی سرہند اتے چڑھائی کرن دی ویونت بندی کر رہا سی۔ ادوں ہی گجراں والہ توں چڑھت سنگھ دا سنیہا آیا کہ احمد شاہ درانی دے جرنیل جہان خاں نے اٹک پار کر لیا ہے تے اوہ جموں دے راجے رنجیت دیوَ دی سہائتا نال سکھاں اتے حملہ کریگا۔ ایہہ پتہ لگدیاں ہی جسا سنگھ آہلووالیا، جھنڈا سنگھ تے گزر سنگھ چڑھت سنگھ نال آ ملے تے جہان خاں نوں جا للکاریا۔ لڑائی وچ جہان خاں دا گھوڑا مر گیا۔ جہان خاں بھوئں تے آ ڈگیا۔ ایہہ دیکھدیاں ہی سنگھ 'مار لیا، مار لیا...جہان خاں مار لیا۔ بولے سو نہال، ست شری آکال؛ واہگر جی کا خالصہ، واہگورو جی کی فتح...” دے جیکارے چھڈدے ہوئے افگانا 'تے ٹٹّ پئے تے اوہناں وچ بھگدڑ مچّ گئی۔ جہان خاں جان بچاء کے روہتاس گڑھ ولّ بھجّ لیا۔ اسدا اک ہاتھی، جنگی سامان تے پورے دا پورا پروار سکھاں دے ہتھ لگیا۔
جہان خاں دی بیگم نے سردار جسا سنگھ نوں عرض کیتی کہ 'اس ویلے ساڈا پردہ تے ساڈی عزت تہاڈے ہتھ وچ ہے۔' ایہہ وی پتہ لگیا کہ زیور تے ہور بہت سارا قیمتی سامان وی عورتاں کول ہے۔ سردار جسا سنگھ نے بیگم نوں کہہ بھیجیا کہ 'تسیں ذرا وی فکر نہ کرو۔ تہاڈے نال ساڈی کوئی دشمنی نہیں۔ لڑائی، لڑن والے نال سی۔ تہاڈی تے تہاڈے مال دی ہر طرحاں حفاظت کیتی جائیگی۔ جتھے تسیں جانا چاہوں، اسیں تہانوں اتھے پہنچا دیانگے۔'
بیگم نے جموں جان دی اچھا پرگٹ کیتی تے جسا سنگھ نے اپنے ڈولی برداراں دے نال اسنوں اتھے پہنچا دتا۔
ہن سرہند دی واری سی۔ سرہند دی جت دا ارتھ سی، مالوے وچ احمد شاہ ابدالی دی حکومت دا صفایا۔ جسا سنگھ آہلووالیا نوں ایہہ سوچنا مل چکی سی کہ سرہند دا فوجدار جین خاں دھن اکٹھا کرن وچ رجھیا ہویا ہے تے اسنے پہاڑی راجیاں نال مل کے انی لٹّ مچائی ہوئی ہے۔ اس انی لٹّ ہتھوں لوک دکھی ہن۔ کارن ایہہ کہ اسنے تنخواہاں دینیاں بند کر دتیاں سن۔ اگرائی وچ جہڑا اناج آؤندا، اسدا کجھ حصہ افسراں تے سپاہیاں نوں دے دتا جاندا سی جہڑا اوہناں دی اک چوتھائی تنخواہ دے برابر وی نہیں سی ہندا۔ سٹہ ایہہ کہ اسدے کئی افسر اسدی نوکری چھڈّ کے گنگ دوآبے وچ نجیبودولا کول چلے گئے سن۔ جین خاں نوں چھڈّ کے چلے جان والے افسراں وچ قاسم خاں، مرتجا خاں تے تہمس خاں مسکین وی سی۔
احمد شاہ ابدالی نے جدوں جین خاں نوں سرہند دا فوجدار تھاپیا سی تاں تہمس خاں اسدی ملازمت وچ چلا گیا سی۔ جدوں تک تہمس خاں سرہند وچ رہا شاد علی یعنی میہر چند عرف میہر علی وی اسدے نال سرہند وچ رہا۔ پر جدوں تہمس خاں نویں نوکری دی بھال وچ گنگ دوآبے چلا گیا تاں میہر چند عرف میہر علی پنجاب پرط آیا تے سردار آہلووالیا نوں ایہہ جانکاری اسے توں ملی۔

سربت خالصہ نے امرتسر اکال تخت دے حضور وچ ارداس کیتی تے 13 جنوری 1764 نوں شکروار والے دن سرہند اتے چڑھائی کر دتی۔ جین خاں اپنی فوج نال پنڈاں وچ اگرائی کردا گھم رہا سی۔ دل خالصے دی گنتی پنجہ ہزار سی۔ جسا سنگھ نے اوہناں نوں کیہا، “ساڈے لئی چنگا موقع اے کہ اسیں جین خاں نوں پنڈاں ولّ ہی گھیر لئیے، جے اوہ شہر پہنچ کے قلعے وچ وڑ گیا تاں لڑائی لمی ہو جائیگی۔” ایہہ صلاحَ ساریاں نوں پسند آئی۔ بڈھا دل نے جسا سنگھ دی کمانڈ وچ جین خاں نوں اگیوں روکن لئی بسی دے پورب وچ بھاگلپر جا مورچہ لئیا تے ترنا دال چڑھت سنگھ دی کمان وچ دکھن پورب وچ منہیڑی جا پہنچیا۔ جس طرحاں سکھ کپ وچ گھر گئے سن، این اسے طرحاں جین خاں دوہیں پاسیوں گھر گیا۔ سنگھاں نے ساری رات تیار بر تیار گھوڑیاں اتے بتائی۔ ادھر جین خاں نوں پتہ لگیا تاں اسنے وی رات کھڑے کھڑے ہی لنگھائی۔
24 جنوری دی سویر دے گھسمسے وچ جین خاں کجھ سواراں نوں نال لے کے منہیڑے ولّ تر پیا تاں کہ اکھ بچا کے چپ چاپ نکل جائے تے شہر وچ پہنچ جائے۔ توپاں، زمبورے تے گھوڑے عادی اسنے بہیر کول چھڈّ دتے تے اوہناں نوں دھونسے تے نگاڑے وجاؤندے رہن دا حکم دتا۔ اسنے سوچیا سی کہ نگاڑیاں دی آواز سن کے خالصے دا دھیان ادھر ہو جائیگا تے اوہ سامان لٹن لئی ٹٹّ پینگے تے اسنوں سرہند پہنچ کے قلعے وچ مورچہ لین دا موقع مل جائیگا۔
پر انج نہ ہو سکیا۔ سردار آہلووالیا ہر پکھ توں چکنا سی۔ اسنے سوہیئے چھڈے ہوئے سن۔ دھونس دی آواز سن کے ترنا دل دے مجھیل بہیر ولّ دوڑے۔ سوہیاں نے جسا سنگھ نوں خبر دتی تاں بڈھا دال نے جین خاں نوں جا گھیریا۔ جین خاں نے کجھ فوج سکھ دستیاں دے مقابلے لئی بھیج دتی تے آپ شہر ولّ ودھنا زاری رکھیا۔ پر اگے وی سکھ موزود سن۔ اوہناں دیاں گولیاں دی واچھڑ نال زخمی ہو کے جین خاں بھنجے ڈگّ پیا۔ اسدے ساتھیاں وچ شور مچّ گیا، 'برکن، برکن' دیاں آوازاں سن کے سکھ سمجھ گئے کہ جین خاں ڈگّ پیا ہے تے بہت سارے سکھ اتھے جا پہنچے۔ ماڑی دے تارہ سنگھ نے اگے ودھ کے جین خاں دا سر دھڑ نالوں وکھ کر دتا۔ جین خاں دے مارے جان دی دیر سی کہ افغان فوج بھجّ کھڑی ہوئی تے میدان خالصے دے ہتھ رہا۔
جتھے بان لاگی۔
تتھے روس جاگی۔۔
گھلوکارا کانڈھ نے سکھاں وچ بھاری روس پیدا کر دتا سی۔ اس توں ٹھیک دو سال پچھوں سرہند فتح کرکے اوہناں اسدا بدلہ لے لیا۔ 14 جنوری، 1761 نوں احمد شاہ درانی نے پانیپت وچ مراٹھیاں نوں ہرایا سی۔ اس توں تنّ سال بعد 14 جنوری، 1764 نوں درانیاں نوں سرہند وچ ہرا کے خالصے نے ستلج پار دے دکھنی علاقے وچوں اوہناں دی حکومت ہمیشہ ہمیشہ لئی ختم کر دتی۔
سکھاں نے شہر وچ پرویش کرکے سارے دروازے بند کر دتے تانکِ کہ کوئی وی آدمی باہر نہ جا سکے۔ کئی کئی سکھ سپاہی ہر گھر وچ جا گھسے۔ سونا، چاندی، زیور تے نقدی سبھ کھوہ لیا گیا۔ نپیا-لکایا ہویا دھن لبھن لئی مکانا دے فرش تے چھتاں اکھاڑ دتیاں گئیاں۔ کجھ مکانا نوں اگّ لا کے تے کجھ دی اٹّ نال اٹّ وجا کے پورا شہر برباد کر دتا گیا۔
اس پچھوں سنگھاں نے قلعے وچ پرویش کیتا۔ اسدیاں کندھاں ڈھاء دتیاں گئیاں، جہناں وچ فوجدار وزیر خاں نے دسمبر 1705 نوں گورو گوبند سنگھ دے دو چھوٹے صاحبزادے—زوراور سنگھ تے فتح سنگھ نوں چنوایا سی۔ اتھے اک گرودوارا بنایا گیا، جسدا ناں فتح گڑھ رکھیا گیا۔
ooo
سنگھ اجے سرہند نوں مسلاں وچ ونڈن تے اسدا پربندھ کرن وچ رجھے سن کہ بھرت پور دے راجے جواہر سنگھ دے وکیل گورو دے دربار وچ فریاد لے کے آئے کہ نجیبودولا روہیلا نے بھرتپر راج وچ ترتھلی مچائی ہوئی ہے۔ جواہر سنگھ سنکٹ وچ ہے تے اسنے خالصے توں مدد منگی ہے۔
نجیبودولا احمد شاہ ابدالی دا خاص حمایتی تے مکھ پٹھو سی۔ دل خالصہ نے پہلاں ہی دیش دشمنا تے پٹھوآں نوں ختم کرن دی مہم چھیڑی ہوئی سی۔ ہن ایہہ چنگا موقع ہتھ لگا سی، سو اوہناں جواہر سنگھ دی مدد کرنا منّ لیا۔
اس سمیں ساریاں مسلاں دے سردار سرہند وچ سن تے جواہر سنگھ دی مدد لئی اوہناں نوں زمانہ پار کرکے گنگ دوآبے جانا پینا سی، پر پنجاب پچھے رہِ گیا سی تے اتھے حالے ابدالی دے حمایتی موزود سن۔ اوہناں دا کھاتماں کرنا وی ضروری سی۔ اس لئی آہلووالیا نے اپنے ساتھیاں نوں سمبودھن کردیاں کیہا، “خالصہ جی، اسیں جواہر سنگھ دی مدد اس لئی کرنی ہے کہ اسدی مدد اصل وچ ساڈی اپنی مدد ہوئےگی۔...تے مدد دا سبھ توں چنگا، وڈا تے بہتر ڈھنگ ایہہ ہے کہ اسیں نجیبودولا دے علاقے اتے حملہ بول دیئیے۔ اس نال روہیلے گھبرا جانگے۔ اوہ جواہر سنگھ دے خلاف مہم نوں چھڈّ کے اپنے گھر دی سرکھیا لئی بھجیا آئیگا۔”
مثل دے سارے سرداراں نے 'ست بچن' کہہ کے اک سر وچ اس سجھاء دا سمرتھن کیتا۔ جسا سنگھ اک پل لئی چپّ رہا، پھیر بولیا، “دوجی گلّ ایہہ ہے کہ پنجاب وچ ابدالی دے جہڑے حمایتی اجے موزود نے، اسیں سبھ توں پہلاں اوہناں نوں ختم کرنا ہے...تانکِ ابدالی جدوں حملہ کرے، اسنوں اندروں کوئی مدد نہ مل سکے۔ اس لئی میری رائے ایہہ ہے کہ بڈھا دل، جواہر سنگھ دی مدد لئی گنگ دوآبے جائے تے ترنا دال پنجاب پرط کے اتھے کونے کونے وچ ہونجھا پھیر کے دشمنا دا صفایا کر دئے۔”
نواب کپور سنگھ وانگ ہی جسا سنگھ اک سوجھوال تے دردرشی نیتا سی تے دل نوں دشا تے درشٹی دوہیں پردان کردا سی۔ اسدا اک اک شبد دل لگّ جاندا سی۔
اگلے دن 19 جنوری، 1764 نوں بڈھا دل نے جمنا پار کرکے گنگ دوآبے وچ پرویش کیتا تے ترنا دل چڑھت سنگھ شکرچکیا دی اگوائی وچ پنجاب ولّ روانہ ہو گیا۔...آؤ اسیں وی ترنا دل نال پنجاب چلیئے تے ایہہ دیکھیئے کہ اوہناں ہونجھا پھیرن دا کم کس خوبی نال نیپھرے چاڑھیا۔ اس پچھوں اسیں بڈھا دل دے کارنامیں دیکھن لئی گنگ دوآبے چلانگے۔
جالندھر دوآبے دا فوجدار سعادت خاں سرہند وچ جین خاں دی ہار تے موت دی خبر سن کے اینا ڈریا ہویا سی کہ جدوں اسنوں ترونا دل دے ادھر آؤن دا پتہ لگیا تاں اوہ چپ چاپ بھجّ کھڑھا ہویا۔ انج جالندھر دوآبے اتے سہجے ہی خالصے دا قبجہ ہو گیا۔
اس پچھوں ترونا دل نے لاہور اتے چڑائی کیتی تے شہر دی گھیرابندی کرکے اتھوں دے حاکم کابلی ملّ نوں کیہا کہ 'اوہناں قصائیاں نوں سزا دیوے، جہناں پچھلے دنیں ہندواں دا دل دکھاؤن لئی تیہہ گٔوآں دی شریام ہتیا کیتی سی۔' کابلی ملّ نے جواب دتا، “خالصہ جی، میں مسلمان بادشاہ احمد شاہ ابدالی دا نوکر ہاں۔ میں گٔو ہتیا بند کراں گا تاں اوہ میرے اتے ناراض ہو جائیگا۔” پر شہر نوں گھیرا پیا ہویا سی۔ آواجاوی بند ہو جان کارن لوکیں پریشان سن۔ اس لئی کابلی ملّ نے شہر دے پتونتے سجنا توں منزوری لے کے دو-تنّ قصائیاں دے نکّ-کنّ کٹّ کے اوہناں نوں شہر وچوں باہر کڈھ دتا۔ اس توں بناں کافی وڈا نذرانہ دے کے خالصے نال صلاح کر لئی۔ ہری سنگھ بھنگی دے وکیل ٹیک چند نوں دس روپئے روز دی تنخواہ اتے اپنے کول رکھ لیا تے سارے کم اسدی اچھا انوسار ہون لگے۔ انج لاہور خالصے دی ادھینتا وچ آ گیا۔
اس پچھوں ترنا دل نوں دو ٹولیاں وچ ونڈیا گیا—اک حصہ چڑھت سنگھ شکرچکیا دی کمانڈ وچ اتر پچھم ولّ چلا گیا تے دوجا ٹولا ہری سنگھ دی کمان وچ ملتان ولّ روانہ ہو گیا۔ چڑھت سنگھ رچنا دوآبے تے چج دوآبے نوں دڑدا ہویا اگے ودھیا تے روہتاس دے پرسدھ قلعے نوں جا گھیرا پایا۔ قلعے دے فوجدار نے دروازے بند کرکے کندھاں اتے توپاں چڑھا لئیاں تے گولاباری شروع کر دتی۔ سکھاں نے بناں گھبرائے گھیرا جاری رکھیا۔
پر جدوں چار مہینیاں دی گھیرابندی پچھوں وی قلعہ سر ہندا نہیں دسیا تاں سکھاں نے اک چال چلی۔ اوہناں اچانک پچھے ہٹنا شروع کر دتا۔ افغان اوہناں دا پچھا کرن لئی ترنت قلعے 'چوں باہر نکل آئے۔ پچھے ہٹن دا منتوَ وی ایہو سی۔ چڑھت سنگھ نے پلٹ کے اجیہا زوردار حملہ کیتا کہ قلعے دے اک حصے اتے جا قبجہ کیتا۔ اینے وچ گزر سنگھ بھنگی وی اپنے جتھے سمیت اوہناں نال آ رلیا۔ افغان فوج اگوں پچھوں گھر گئی۔ بچ نکلن دا کوئی چارہ نظر نہ آیا تاں اوہناں ہتھیار سٹّ دتے۔ سرفراز نوں اپنے کجھ ہمراہیاں سمیت قلعے وچوں نکل جان دی چھوٹ دے دتی گئی۔
سرفراز خاں نے کشمیر دے فوجدار سربلند خاں نوں اپنی مدد لئی بلایا سی، پر اوہ ادوں پہنچیا سی جدوں قلعہ سر ہو چکیا سی۔ شاید اسنوں پہاڑی رستیاں کارن دیر ہو گئی سی۔ اس نال 12000 گھوڑ سوار تے پیدل فوج سی۔ چڑھت سنگھ قلعے دا پربندھ کرن وچ رجھیا ہویا سی، پر جدوں اسنوں سربلند خاں دے آؤن دا پتہ لگا تاں اوہ اسدا مقابلہ کرن لئی نکل پیا۔
کھودی داڑھی تے چوڑے متھے والا چڑھت سنگھ اک اجیہا یودھا سی جہڑا رنکھیتر وچ شیر وانگ جھٹکدا تے دشمن دے چھکے چھڈاء دیندا سی۔ اٹک لاگے لڑائی ہوئی۔ چڑھت سنگھ نے بڑی دلیری نال حملہ کرکے بہت سارے افگانا نوں مار مکایا تے اوہناں دا ساز-سامان لٹّ لیا۔ جہڑے بچے اوہ چھیتی ہی بھجّ کھڑے ہوئے تے اوہناں دا کمانڈر سربلند خاں گرپھتار کر لیا گیا۔ چڑھت سنگھ نے اسنوں قلعے وچ لیا کے سنمان سہت قید کر دتا تے ساریاں سہولتاں دتیاں۔
اس 'تے خوش ہو کے سربلند خاں نے چڑھت سنگھ نوں کیہا، “جے کدی تسیں بادشاہ بن جاؤں تاں میں تہاڈا فوجدار بن کے تہاڈی خدمت کرن وچ ہمیشہ اپنی خوش نصیبی سمجھانگا۔”
چڑھت سنگھ نے مسکراندیاں ہویاں اتر دتا، “ستگور نے بادشاہی تاں خالصے نوں پہلاں ہی بخشی ہوئی اے۔ تہانوں گرفتار کرکے رکھن دا منتک صرف ایہہ ہے کہ دنیاں جہان نوں ایہہ پتہ لگّ جائے کہ چڑھت سنگھ نے بادشاہ احمد شاہ ابدالی دے چاچے نوں قیدی بنا کے رکھیا ہویا ہے۔”
“جے تسیں مینوں رہاء کر دیوں تاں تہاڈی شہرت ہور وی ودھ ہوئےگی۔”
“میں رہا کر سکدا ہاں، پر تسیں ایہہ دسو کہ نذرانہ کی دیوگے؟”
“دو لکھ۔”
چڑھت سنگھ نے دو لکھ روپئے لے کے اسنوں رہاء کر دتا۔
جدوں چڑھت سنگھ تے گزر سنگھ روہتاس فتح کرن وچ رجھے ہوئے سن، ہری سنگھ بھنگی تے ہیرا سنگھ نکئی دی کمانڈ وچ ترنا دل دا دوجا ٹولا دکھن پچھم ولّ کوچ کر گیا۔ ملتان فتح کرن پچھوں اوہناں سندھ ندی پار کیتی تے بناں کسے ورودھ دے ڈیرہ اسمٰعیل خاں تے ڈیرہ غازی خاں تک جا پہنچے۔
اس پچھوں ہری سنگھ تے ہیرا سنگھ نے سیال تے جھنگ کھیتر اتے دھاوا بولیا۔ سیالاں نے سکھاں دا ڈٹ کے مقابلہ کیتا، پر اوہ ہار گئے۔ جھنگ، خشاب، چکوٹ اتے بھنگی مثل دا قبجہ ہو گیا۔
ترنا دل نے خوب ہونجھا پھیریا۔...آؤ ہن گنگ دوآبے ولّ چلیئے تے بڈھا دل دے کارنامے دیکھیئے—
سردار جسا سنگھ دی کمان وچ سردار خوش حال سنگھ، کوڑا سنگھ، بگھیلا سنگھ، تارہ سنگھ گوبا، گربخش سنگھ، کرم سنگھ، رام سنگھ عادی نے چالی ہزار گھوڑسواراں نال تھڑیگھاٹ توں جمنا پار کیتی تے 21 پھربری نوں سہارنپور اتے جا قبجہ کیتا۔ اتھوں مثل سردار وکھ وکھ دشاواں ولّ نکل پئے۔ ایہہ خبر سندیاں ہی نجیب خاں دے ہتھ پیر پھلّ گئے۔ کِتھے تاں اوہ بھرتپر نوں جتن گیا ہویا سی تے کتھے اپنے ہی علاقے دی فکر پے گئی سی۔ اوہ کاہل نال واپس پرتیا، پر اس توں کجھ وی نہیں ہو سکیا۔ جے اوہ اک شہر ولّ جاندا تاں سکھ دوجے اتے حملہ کر دندے۔ جے اوہ ادھر پلٹدا تاں سکھ کسے تیجے شہر اتے دھاوا بول دندے انج خالصے نے تھوڑھے دناں وچ ہی شاملی، کاندھلا، میر پور، دیوبند، مجفرگڑھ، جوالا پور، کنخل، لنڈورا، نجیبا بعد عادی اتے جھپٹے مار-مار کے نجیب خاں نوں حیران-پریشان تے شہراں نوں اجاڑ-ویران کر دتا۔ جدوں بچاء دی کوئی صورتَ نظر نہیں آئی تاں اسنے خالصے ولّ اپنے وزیر گھلے تے گیاراں لکھ روپئے نذرانہ دے کے سمجھوتہ کر لیا۔
خالصے دا مقصد پورا ہو گیا۔ اوہناں نوں پیسہ وی مل گیا تے جواہر سنگھ دی مدد وی ہو گئی۔
اس نال جواہر سنگھ دا حوصلہ ودھ گیا۔ اوہ نجیب خاں توں اپنے پتا دی موت دا بدلہ لینا چاہندا سی۔ اس لئی اسنے ملہار راو ہلکر نال گنڈھ-سنڈھ کیتی تے خالصے نوں وی مدد کرن لئی لکھیا۔ نجیب اس سمیں دلی وچ احمد شاہ درانی ولوں تھاپے بادشاہ عالم شاہ دوجے دا وکیلے-متلکا بھاوَ کل کار مختیار سی۔ اس لئی جواہر سنگھ نے دلی اتے حملہ کر دتا۔ 15-16 نومبر نوں نجیب خاں نال مڈھلی ٹکر ہوئی۔ اس دوران ملہار راو ہلکر تماشہ دیکھدا رہا تے اسنے جواہر سنگھ دی کوئی خاص مدد نہیں کیتی۔ اس لئی جواہر سنگھ دا مراٹھیاں اتے بھروسہ نہیں رہا۔
جنوری 1765 دے پہلے ہفتے جسا سنگھ آہلووالیا وی پندراں ہزار سنگھاں نوں نال لے کے دلی جا پہنچیا۔ جدوں خالصہ براڑی گھٹ 'تے پہنچیا تاں جواہر سنگھ جمنا پار کرکے اوہناں نوں ملن آیا۔ یوجنا ایہہ بنی کہ سکھ سبزی منڈی والے پاسیوں شہر اتے ہلے کرن تے نجیب خاں دے علاقے نوں اجاڑن تانکِ اسنوں ادھر دی فکر ہی پئی رہے۔ خالصے دے ایہناں حملیاں نے نجیب خاں نوں خاصہ پریشان کیتا، پر خالصے کول توپاں نہیں سن، اس اپر کوئی وشیش پربھاو نہیں پے سکیا۔ پھیر 4 پھربری، 1765 نوں خالصے تے نجیبودولا وچکار گھماسان دی لڑائی ہوئی، جس وچ روہیلیاں نوں ہار کے پچھے ہٹنا پیا۔
اس دوران خبراں آؤن لگّ پئیاں کہ احمد شاہ نجیبودولا دے سدے اتے پنجاب پہنچ گیا ہے۔ اس نال مراٹھیاں نوں فکر پے گئی۔ ہلکر پہلاں ہی نجیب خاں نوں نقصان پہنچاؤن دے پکھ وچ نہیں سی۔ امادل-ملک گازیؤلدین وی سورج ملّ دے سمیں توں بھرت پور وچ شرنارتھی سی۔ اسنے تے ہلکر نے نجیب خاں نال صلاح دی گلّ توری۔ پر جواہر سنگھ صلاح دے پکھ وچ نہیں سی، پر جدوں اوہ دوہیں دشمن نال جا رلے تاں مزبورن اسنوں وی صلاح کرنی پئی۔
ہن جسا سنگھ آہلووالیا دے اتھے رکن دے کوئی ارتھ نہیں سن۔ احمد شاہ پنجاب پہنچ چکیا سی تے خالصے دا اتھے ہونا ضروری سی۔ اس لئی اوہ جلدی توں جلدی پنجاب ولّ پرط گئے۔

احمد شاہ ابدالی نوں پنجاب دیاں خبراں ملیاں تاں اسنے ہندوستان اتے ستویں حملے دی تیاری شروع کر دتی۔ اسنے قلات دے میر نصیر خاں نوں لکھیا کہ اوہ مکے حج لئی جان دی بجائے اسدے نال سکھاں ورودھ جہاد وچ شامل ہووے۔
ڈیرہ اسمٰعیل خاں تے ڈیرہ غازی خاں اتے سکھاں دا قبجہ ہو جان کارن میر نصیر نوں اپنے علاقے دی فکر لگی ہوئی سی۔ ابدالی اپنی اٹھاراں ہزار افغان فوج لے کے ایماناباد پہنچ گیا سی۔ میر نصیر خاں وی اپنی 12000 بلوچ سینا لے کے اس نال آ رلیا۔
گنجابے دا قاضی نور محمد وی بلیچ سینا نال آ ملیا تے اسنے نصیر خاں نوں کیہا، “میں وی اس جہاد وچ تہاڈے نال چلانگا۔ اتھوں واپس آؤن پچھوں جے ابدالی تہانوں ڈیریاں تے شکار پور دا علاقہ بخش دئے تاں مینوں ایہناں 'چوں کسے اک دا قاضی بنا دینا۔ میں اس جنگ دا پورا حالَ لکھ کے تہاڈی خدمت وچ پیش کراں گا۔”
نصیر خاں نے ایہہ گلّ منّ لئی۔ قاضی نور محمد نے جو کجھ اپنی اکھیں دیکھیا، اسنوں فارسی کویتا وچ لکھیا تے اپنی کتاب دا ناں 'جنگ نامہ' رکھیا۔
افغان اتے بلوچ سینا بناں کسے ورودھ دے لاہور پہنچ گئی۔ ابدالی نے رائے مشورے لئی یدھ پریشد دی بیٹھک بلائی۔ جدوں سارے سردار اکٹھے ہو گئے تاں اسنے کیہا، “سکھ تاں کدھرے نظر ہی نہیں آ رہے، کی کریئے؛ کس نال لڑیئے؟”
ادوں ہی ہراول دستے دا اک تیز رفتار گھوڑ سوار ہونکدا ہویا آیا۔ اسنے خبر دتی کہ سکھاں دے اک لشکر نے درانی فوج اتے حملہ کر دتا ہے۔ ہراول دستے دا برا حالَ ہے۔ جے جلدی مدد نہ بھیجی گئی تاں پورا دستے دا صفایا ہو جائیگا۔
جدوں ابدالی دے پہنچن دا سماچار ملیا، چڑھت سنگھ شکرچکیا سیالکوٹ وچ سی۔ اتھے رکن دے بجائے اوہ جھٹپٹ لاہور ولّ تر پیا۔ جس سکھ دستے نے بلوچاں تے افگانا دے ہراول دستے اتے اچانک دھاوا بولیا سی اسدا نیتا چڑھت سنگھ ہی سی۔ دشمن ہراول دستے دی کمانڈ گہرام خاں مگسی تے احمد خاں بلید دے ہتھ سی۔ چڑھت سنگھ دا حملہ اینا تیز تے دھاکڑ سی کہ احمد خاں تے اسدا بیٹا پہلی جھڑپ وچ ہی ماریا گیا۔ میر عبدل نبی تے میر نصیر خاں ہراول دستے دی مدد لئی پہنچے گھمسان دی لڑائی ہوئی، نصیر خاں دا گھوڑا مر گیا۔ جے اسدا بندوقچی نوکر حملہ کرن والے اتے گولی نہ داغ دیندا تاں میر دا کم وی تمام ہو جانا سی۔ رات ہون تک گھماسان دی لڑائی ہندی رہی، جہڑی گوڑہا ہنیرا اتر آؤن پچھوں بند ہوئی۔
اپنے لمے انوبھوَ وچوں خالصے نے لڑن دے نویں-نویں ڈھنگ-طریقے کڈھ لئے سن۔ ایہناں طریقیاں تے اپنے پربل حوصلے صدقہ اوہ زبردست دشمن اتے وی بھارو ہو نبڑدے سن۔ اس لڑائی وچ اوہناں دا ڈھنگ ایہہ سی کہ پہلاں اک جتھا، کجھ دوری توں، نشانے اتے گولیاں دی واچھڑ کر دندا سی تے پھیر دوبارہ بندوقاں بھرن لئی پچھے ہٹ جاندا سی۔ اس پچھوں دوجا جتھا دوجے پاسیوں گولیاں دا مینہہ ورھا دندا سی۔ انج تنّ چار جتھے چارے پسیوں گولیاں دی ورکھا کردے رہندے تے دشمن دے نکّ وچ دم کری رکھدے۔ اوہ کسے پاسے منہ نہیں موڑ سکدا سی۔ انج سکھ جتھے آپ تاں آرام کر لیندے پر دشمن نوں چین نہیں سن لین دندے۔
نصیر خاں جدوں واپس آیا تاں ابدالی نے اسنوں بہادری لئی ودھائی دتی تے کیہا، “سکھاں ورودھ اینی تیزی وکھا کے پھیر کدی اپنی جان نوں خطرے وچ نہ پاؤنا۔”
چڑھت سنگھ دشمنا نوں اپنے ہتھ وکھا کے پچھے ہٹیا تے گھات لا کے کسے ہور موقعے دی تاڑ وچ بیٹھ گیا۔
احمد شاہ نوں کسے نے خبر دتی کہ سکھ امرتسر ولّ چلے گئے ہن۔ اوہ ادھر تر پیا۔ کدی اوہ 150 کوہ دا ایہہ سفر کرکے 36 گھنٹیاں وچ کپ جا پہنچیا سی تے کتھے ہن لاہور توں امرتسر پہنچن وچ تنّ دن تے تنّ راتاں لگّ گئیاں سن۔ کارن ایہہ سی کہ رستے وچ سکھ گریلیاں نال جھڑپاں ہندیاں رہیاں سن۔ پہلی دسمبر نوں جدوں احمد شاہ دربار صاحبَ پہنچیا تاں اسنوں اتھے کوئی سکھ دکھائی نہیں دتا۔ پر جدوں احمد شاہ وشال پرکرما وچ گیا تاں تیہہ سکھ برجاں وچوں نکلے تے اس افغانی بلوچی سینا اتے ٹٹّ پئے، جہناں دی گنتی تیہہ ہزار سی۔ اوہ اتھے شہید ہو جان دے نہچے نال ہی رکے ہوئے سن۔ اوہناں نوں نہ قتل ہو جان دا ڈر سی تے نہ ہی موت دا کوئی بھے۔ اوہ 'جو لڑے دین کے ہیتُ، سورا سوئی ' الاپدے ہوئے دشمنا نال ٹکرا گئے تے تیہہ دے تیہہ لڑدے ہوئے شہید ہو گئے۔
سکھاں دے دھرم یدھ دے ساہمنے غازیاں دا دھرم یدھ پھکا پے گیا۔
ابدالی نے ایدھر ادھر ہور سکھاں دی بھال کیتی پر اوہ کدھرے نظر نہیں آئے، اس لئی اوہ لاہور پرط آیا۔ اک واری پھیر یدھ پریشد دی بیٹھک بلائی گئی تے اسنے اپنے سرداراں نوں پچھیا، “سکھ کھلھی لڑائی وچ تاں ساہمنے آؤندے نہیں، صرف جھپٹاں ماردے نے۔ ایہناں دا کی کیتا جائے؟”
“حضور،” نصیر خاں نے کیہا، “اسیں نجیب خاں دی مدد کرنی ایں۔ اوہ دلی وچ گھریا ہویا اے۔ سرہند چل کے اتھوں دے حالاتاں دا پتہ لئیے...جہو جہی خبر ملیگی، اسے انوسار اگوں دا فیصلہ لیا جائے۔”
ایہہ گلّ ابدالی دے من وی لگی۔ پر سدھا سرہند جان دی بجائے اوہ بٹالے پہنچیا تے پورے علاقے وچ لٹّ مچا دتی۔ گنا، گڑ، گؤماس تے تل...سرداراں، سپاہیاں تے نوکراں چاکراں نے اینے کھادھے کہ سبھ دے نکّ مڑ گئے۔ بلوچاں تے درانیاں نے اس علاقے نوں اےداں لٹیا کہ اس کہاوت دا جنم ہویا—
'کھادھا پیتا لاہے دا،
رہندا احمد شاہے دا۔'
اتھوں ابدالی بیاس پار کرکے ہشیارپور ضلعے وچ داخل ہویا۔ اتھے سکھاں نے اک جھپٹا ماریا تے جہان خاں دا پتا پانی کرکے پھیر جا چھپن ہوئے۔ ستلج پار کر لین پچھوں خالصے نے درانی نوں اینا پریشان کیتا کہ اسدی سرہند جان دی ہمت نہیں ہوئی۔ اوہ سدھا کنجپر ولّ ہو لیا تاں کہ اتھے پہنچ کے نجیب خاں دی مدد کرن دا کوئی اپاء سوچ سکے۔
ابدالی پھربری 1765 دے انت وچ کنجپر پہنچیا۔ پتہ لگیا کہ جواہر سنگھ تے نجیب خاں وچکار سمجھوتہ ہو گیا ہے تے دلی دی گھیرابندی ہٹ گئی ہے۔ اس لئی نجیب خاں نوں مدد دی ہن لوڑ نہیں رہی سی۔ اوہ تنّ چار دن کنجپر وچ رکے تے اس گلّ اتے وچار چرچہ ہندی رہی کہ اگانھ ودھیا جائے کہ واپس چلیا جائے۔
نصیر خاں نے سجھاء رکھیا، “حضور، تسیں دلی چلو۔ گرمی تے برسات اتھے لنگھاؤ۔ اس پچھوں نجیب خاں، مغل بادشاہ، شاہ شجاع، پھروخاباد دے رہیلے، جاٹاں تے مراٹھیاں دی فوج نال لے کے سکھاں اپر چڑھائی کر دینا تے اوہناں نوں کچل سٹنا۔” نصیر خاں نے دند پیہ کے سکھاں ورودھ اپنی کسیل درسائی۔
پر افغان سردار نصیر خاں دے اس مت نال سہمت نہیں سن۔ اوہناں نوں ہندوستان دی گرمی تے برسات دا کوڑا تجربہ سی۔ اس دے علاوہ سکھاں نال ٹکر لیندیاں دے ناسیں دھوآں آ چکیا سی۔ اوہناں دے بلارے جہان خاں نے کیہا، “بادشاہ سلامت، گرمی سر 'تے آ گئی اے، اس لئی پرط جانا ہی بہتر اے۔ تیاری کرکے اگلے سال پھیر آوانگے۔”
احمد شاہ اک سلجھیا ہویا، شانت سبھاء ویکتی سی۔ اوہ دور تک سوچدا سی، بھاوکتا تے جلدبازی نوں نیڑے نہیں سی پھڑکن دندا۔ سکھاں نوں اوہ ادوں دا جاندا سی، جدوں اوہ نادر شاہ نال ہندوستان آیا سی۔ اسنوں زکریا خاں نوں آکھی، نادر شاہ دی اوہ گلّ چیتے سی کہ حکومت ایہہ لمے لمے والاں والے باغی کرنگے، جہناں دے گھر گھوڑیاں دیاں کاٹھیاں 'تے نے۔ پنجاب وچ ہن سچ مچّ ہی ایہناں باغیاں دی حکومت سی۔ اوہناں نے ابدالی دی بساط پلٹ کے رکھ دتی سی تے ایس بساط اتے بٹھائے ہریک مہرے نوں اک اک کرکے کٹیا تے پٹّ سٹیا سی۔ اس پلٹی ہوئی بساط نوں مڑ سدھا کرنا اینی آسان گلّ نہیں سی جنی نصیر خاں سمجھ رہا سی۔
اسنے جہان خاں نال سہمتی رلائی تے گھر جان لئی واپس پرط پیا۔ چپ چاپ روپڑ نیڑیوں ستلج پار کیتا تے خالصے نوں پتہ لگن توں پہلاں ہی بہیر وی پار لنگھا لئی۔ ہن اوہ دوآبے وچ سی۔ رات ندی دے اس پار بتائی۔ اگلی سویر اجے اوہ تھوڑھی دور ہی گئے سن کہ خالصے نے اگا ول لیا تے لڑن لئی آ للکاریا۔
احمد شاہ نوں پتہ لگیا تاں اوہ لوہا لاکھا ہو گیا، “ہیں، ایہناں سکھاں دی ایہہ مزال۔ دنیاں کی کہیگی کہ میرے ہندیاں میرے لشکر اتے جگہ جگہ حملے ہندے رہے!” فوج نوں حکم دتا، “غازیؤ! کر دیو چڑھائی، ایہناں لعنتی کافراں اپر۔ ایہہ دین دی لڑائی اے۔” اسنے اپنے وڈے وزیر شاہ ولی خاں، جہان خاں، اضل خاں، شاہ پسند خاں تے ہور پرمکھ سرداراں نوں سجے ہتھ دی کمان سونپی تے میر نصیر خاں بلوچی نوں اپنے کھبے ہتھ رکھیا۔
ادھر خالصہ فوج دا آگوُ، پنتھ دا 'پادشا' جسا سنگھ آہلووالیا سی۔ اوہ وچکار سی تے اسدے نال جسا سنگھ رامگڑھیا جچیا ہویا سی۔ سجے ہتھ چڑھت سنگھ سی تے اسدے نال جھنڈا سنگھ، لہنا سنگھ تے جےَ سنگھ سن۔ ایہناں دے مقابلے ادھر نصیر خاں سی۔ کھبے پاسے ہری سنگھ، رام داس، گلاب سنگھ تے گزر سنگھ سن۔ ایہناں دے ساہمنے ولی خاں، جہان خاں عادی سن۔
لڑائی شروع ہوئی تاں ہری سنگھ نے افگانا دی سجی باہی اپر حملہ کرکے اوہناں نوں پچھے دھریک دتا۔ جدوں دیکھیا کہ شاہ ولی خاں تے جہان خاں توں سکھ روکے نہیں جا رہے تاں ابدالی نے نصیر خاں نوں کول بلاء کے کیہا، “سکھاں نے ساڈے سجے پاسے زور پھڑھ لیا ہے۔ اس پاسے دے غازی سکھاں دا پچھا کردے ہوئے اگے نکل گئے نے۔ ایہہ باہی خالی دیکھ کے سکھ ادھر گھس آئے نے...تسیں دیکھ رہے او؛ کنج تاتاری کافراں وانگ تیراں تے گولیاں دا مینہہ ورھاء رہے نے؟ کدی سجے تھاوا بولدے نے کدی کھبے۔ میں تاں ایہناں دی دلیری دیکھ کے دنگ رہِ گیاں۔ تسیں اس پاسے جا دے ایہناں نوں روکو۔ پر سکھاں نال جنگ وچ جلدبازی توں قطعی کم نہ لینا۔ تہانوں سونہ ایں کہ اپنا پینترا چھڈّ کے قطعی اگے نہ ودھنا۔ دشمن دے پچھے نہیں جانا، دشمن خود تہاڈے کول آئیگا۔ ایہہ دشمن بڑے نڈر نے تے جنگ دے میدان وچ اگّ وانگ بھڑک اٹھدے نے۔ ایہناں دی ہی گلّ نہیں، ایہناں دے پیو-دادے وی اویں ہی کردے سن...چھالاں ماردے ہوئے یکدم میدان وچ کدّ پیندے تے دشمن دی فوج اتے ٹٹّ پیندے...”
اس نصیحت دے باوزود جدوں سکھاں نے ذرا پچھے ہٹن دا بہانہ کیتا، نصیر خاں اپنی جگہ چھڈّ کے اگے ودھ گیا۔ سکھ پلٹ کے خالی جگہ اتے آن قابض ہوئے۔ نصیر خاں گھیرے وچ پھس گیا۔ اوہ احمد شاہ نالوں بالکل کٹیا گیا۔ پر جلدی ہی رات اتر آئی تے نصیر خاں نے مشکل نال اپنی جان بچائی۔
دوجے دن سورج چڑھدیاں ہی ابدالی نے اپنی فوج نوں کوچ کرن دا حکم سنا دتا۔ پر اوہ اجے دو تنّ کوہ ہی گئے سن کہ خالصے نے اگے آ کے کھبے پاسیوں ہلاّ بول دتا۔ اس دن ابدالی نے اپنی فوج دی ترتیب بدلی ہوئی سی۔ کھبے والے سجے تے سجے والے کھبے چلے گئے سن۔ انج ہی اگے والے پچھے تے پچھے والے اگے کر دتے گئے سن۔
خالصے دے حملہ کرن والے دستے چھالاں ماردے ہوئے اگے آئے لڑنا شروع کر دتا۔ ابدالی دا اگے ودھنا رک گیا۔ اسنے اتھے ہی جھنڈے گڈّ دتے۔ احمد شاہ نے فوج دے چارے پاسے گھم گھم کے ہریک نوں ہدایت کیتی کہ 'جتھے ہو،بس، اتھے ہی ڈٹے رہو؛ اگے ودھ کے نویں جگہ جان دی بالکل کوشش نہیں کرنی۔' اسنے نصیر کول جا کے کیہا کہ 'بلوچ فوج میری سجی بانہہ ہے۔ بس، انج ہی کوہ قاف وانگ اٹلّ کھڑے رہو، میرے حکم دے بغیر اک قدم وی اگے نہینؤں ودھنا۔'
ٹھیک موقع دیکھ کے شاہ نے حملہ کرن دا حکم دتا تے اسدی فوج بڑے جوش نال اگے ودھی۔ جدوں اوہ دو تنّ کوہ اگے ودھے تاں اک وی سکھ میدان وچ نظر نہیں سی آیا۔ اس لئی غازی واپس پرط پئے۔ اوہناں دے پٹھّ موڑن دی دیر سی کہ سنگھ پلٹ آئے تے غازیاں اتے چارے پاسیوں ٹٹّ پئے۔ احمد شاہ اک واری پھیر اپنی فوج دے ارد گرد گھم گھم کے تھاویں ڈٹ جان دیاں ہدایتاں کردا نظر آیا—'اپنی جگہ کھڑے رہو؛ دشمن نوں پچھے ہٹدا دیکھ کے اگے نہ ودھو؛ اگے ودھن وچ خطرہ ہے۔'
شاہ دا کیونکہ اپنی فوج نوں اگے ودھن دا حکم نہیں سی، اس لئی حملے صرف سکھاں نے کیتے۔ افغان تے بلوچ صرف اپنا بچا ہی کردے رہے۔ لڑائی سارا دن اسے طرحاں چلدی رہی۔ رات ہوئی تاں دوہیں دھراں آپو اپنے ٹھکانیاں اتے چلیاں گئیاں۔ تیجے دن دی لڑائی وی پہلے دو دناں ورگی ہی سی۔ افغان تے بلوچ سورج نکدیاں ہی گھوڑیاں اپر سوار ہوئے تے اگے ولّ کوچ کیتا۔ اوہ اجے پنج کوہ ہی جا سکے سن کہ سکھاں نے رستہ آن روکیا۔ نور محمد دے شبداں وچ—'اوہ پہلے دو دناں وانگ ہی لڑے تے اوہی داء-پیچ ورتدے رہے۔ اوہ شیراں وانگ جھپٹدے سن تے لومبڑاں وانگ جھٹّ پرط جاندے سن۔ اوہناں نوں بھجدیاں نوں وی شرم نہیں سی آؤندی! میدان وچ جم کے لڑدے ہی نہیں سن۔ ذرا فاصلے توں گولیاں دی واچھڑ کردے، پھیر میدان چھڈّ کے بھجّ جاندے۔ اوہناں کم بخت کتیاں نے ایمان دے راکھے شاہ دی فوج دا پچھا کیتا، جویں ہی شاہ رکدا سی ایہہ کلمونہے کتے اس اتے ٹٹّ پیندے سن۔'
چوتھے دن دی لڑائی کپورتھلے دے نیڑے ہوئی۔ جس وچ درانی دے آدمیاں تے پشواں دا کافی نقصان ہویا۔
نور محمد نے پنجویں تے چھویں دن دی لڑائی بارے کجھ وی نہیں لکھیا۔ پر ستویں دن دی لڑائی دا ویروا انج ہے، جہڑی بیاس دے دکھن وچ ہوئی تے جس وچ سکھاں دی گنتی 30 ہزار سی۔ نور محمد نے بھاویں سکھاں لئی—'کم بخت کافر'، 'سور کھانے'، 'کلمونہیں کتے' عادی نفرت بھرے شبداں دی ورتوں کیتی ہے، پر اسدی کتاب 'جنگ نامہ' وچ ہی ایہہ گلّ سدھ ہو جاندی ہے کہ اوہ اپنے ایہناں شبداں دی ورتوں اتے آپ وی شرمندہ ہے تے خالصے دی بہادری دا کئل وی۔
'سنگھ نوں سنگ نہ کہو کیونکہ اوہ شیر نے تے مردانگی دے میدان وچ مرداں وانگ دلیر نے۔'
'رن دا جہڑا سورما میدان وچ شیر وانگ گرجدا ہے بھلا 'سنگ' کنج ہو سکدا ہے؟ جے تہانوں لڑائی دے پینترے سکھن دی اچھا ہے تاں آؤ رنبھومی وچ ایہناں دے ساہمنے کھلووو۔'
'اوہ جنگ دے تہانوں اوہ پینترے دکھاؤنگے کہ سارے واہ واہ کر اٹھنگے۔'
بیاس پار کر جان پچھوں خالصے نے ابدالی دا پچھا نہیں کیتا تے اوہ وی بیاس پار کرن پچھوں کتے نہیں رکیا، چھیتی توں چھیتی افغانستان پہنچ گیا۔
پانیپت دے وجیتا احمد شاہ نوں خالصے نے اجیہی قراری ہار دتی کہ اسدی دسا 'گھر کے بدھو لوٹ کے آئے' والی کر دتی سی۔

احمد شاہ 1765 دے ادھ تک افغانستان پرط گیا۔ خالصے نے 10 اپریل نوں امرتسر وچ وساکھی منائی۔ وساکھی دا ایہہ جوڑ میلہ اصل وچ فتح دوس سی تے اسدی شان ہی نرالی سی۔ درانی نے ہرمندر ڈھاہ دتا سی سروور نوں ملوے نال بھروا دتا۔ اس دے باوزود شردھا، آزادی تے خوشیاں دا واتاورن سی۔ جسا سنگھ آہلووالیا، چڑھت سنگھ شکرچکیا، ہری سنگھ، جھنڈا سنگھ، گزر سنگھ بھنگی، جےَ سنگھ تے سوبھا سنگھ کنھیا عادی سارے سردار حاضر سن۔ اک پاسے نیزہ، کھنڈا، دھنش تے تیر تلوار عادی یدھ-ششتراں دی پردرشنی لائی گئی سی تے دوجے پاسے من موہن دے ہتھ-چتراں دی۔ ایہناں چتراں وچ وی ہتھیار سن، گھوڑے سن تے موت نوں مشکریاں کردے دشمن نال جوجھن والے بہادر یودھے سن۔ جسا سنگھ آہلووالیا دے چتر نال ہی چڑھت سنگھ شکرچکیا دا چتر لگیا ہویا سی۔ اسدے اک ہتھ وچ دھنش، پچھے کمرکسے وچ نیزہ تے تلوار تے گھوڑا دشمن اتے جھپٹ پین لئی تیار بر تیار نظر آ رہا سی۔ تیجا کلپنا چتر بابا دیپ سنگھ دا سی—اک ہتھ وچ کھنڈا چکی تے دوجے اپر اپنا کٹیا ہویا سر رکھی، اوہ اپنی سکھنا پوری کرن خاطر، دشمن نال لڑدا ہویا دربار صاحب ول ودھ رہا سی۔ ایہہ چتر اک قطار وچ سن تے دوجی قطار وچ گورو نانک دیوَ توں لے کے گورو گوبند سنگھ تک دساں گروآں دے چتر رکھے ہوئے سن۔ ایہناں دوہاں قطاراں دے وچکار بندہ بہادر دا چتر سی۔ ہریک چتر دی اپنی وشیشتا سی۔
پردرشنی دیکھن لئی لوکاں دی خاصی بھیڑ جڑی ہوئی سی، جہناں وچ چترکار من موہن آپ وی سی۔ آئے لوک چتر دیکھ رہے سن تے اوہناں بارے من موہن نال گل بات وی کر رہے سن۔ اوہناں وچ من موہن دا پرانا جانو بھوپ سنگھ وی سی۔ بھوپ سنگھ دے نال اک ہور آدمی وی نظر آ رہا سی، جسنوں اسیں شاد علی یعنی میہر چند عرف میہر علی دے ناں نال جاندے ہاں۔ پر ہن اوہ نہ شاد علی سی تے نہ ہی میہر علی، صرف میہر چند سی۔
“کی ایہہ گروآں دے چتر وی تساں آپ ای بنائے نے؟” میہر چند نے چترکار نوں پچھیا۔
“نہیں جی،” من موہن نے جواب دتا، “ایہہ ہور کلاکاراں دیاں کرتاں نے۔ میں تاں بس سنگرہ ہی کیتا اے۔”
“خود چتر ہی دسّ رہے نے بئی ایہہ ایہناں دی کلا-کرت نہیں،” بھوپ سنگھ نے اک نظر گورو-چتراں ولّ دیکھیا۔ پھیر دوجی قطار ولّ نظر بھوآں دے کیہا، “ایہناں دی قلم دی تور ای وکھری اے تے بھاوناواں دا پرگٹائ وی۔” بھوپ سنگھ نے 'بھاوناواں' اتے خاصہ زور دتا سی۔
“انج کہیئے کہ گروآں دے چتر بناؤن والے اتیت دے چتیرے نے تے تسیں ساڈے اس یگ دے...جس وچ یدھ دی بھاونا سروؤچّ تے پربل ہے؟” میہر چند نے گلّ نال گلّ میلی۔
چترکار نے مسکراؤندیاں ہویاں اپنا ہتھ میہر چند ول ودھاء دتا تے میہر چند نے وی پوری گرم جوشی نال ہتھ ملایا۔
“میں ایہدے نال تہاڈی جان پچھان کرا دیاں۔” بھوپ سنگھ نے من موہن نوں کیہا۔
“ضرور، ضرور...”
“ایہدا ناں میہر چند اے تے ایہہ میرا چھوٹا بھرا اے۔”
“معاف کرنا، ایہناں دی شکل تہاڈے نال نہیں ملدی۔” چترکار اوہناں دوہاں ولّ ڈونگھیاں نظراں نال دیکھ رہا سی۔
“ایہہ وی تسیں ٹھیک آکھیا،” بھوپ سنگھ نے اتر دتا، “اصل وچ ایہہ میرا گر بھائی اے۔ اسیں الہول مکتب وچ پلے ہوئے ہاں۔”
“الہول وچ؟ اتھے تاں یتیم بچے پلدے نے؟” جہڑے درشک اوہناں دیاں گلاں سنن لئی کھلوتے ہوئے سن، اوہناں وچوں کسے نے کیہا سی۔
“ہاں، اسیں دوہیں وی اناتھ ساں...پر ہن اناتھ نہیں، کیونکہ پنتھ ساڈا ماں-باپ اے۔” بھوپ سنگھ کھلھ کے مسکرایا۔ میہر چند، من موہن تے درشک وی مسکراؤن لگے۔
اس پچھوں گلّ پھیر چتراں دی ہون لگی۔ بھوپ سنگھ تے میہر چند اک گلّ اتے اک مت سن کہ من موہن نوں گھوڑیاں دے ہاو بھاوَ درشاؤن وچ پوری مہارت حاصل ہے؛ لگدا ہے کہ سوار تے گھوڑا اک مت ہو کے بلدان بھاونا نہ یدھ کھیتر وچ اترے نے تے دوہیں حوصلے تے بہادری دی ساکار مورت نے۔
دیوان سجیا، گربانی دا پاٹھ ہویا، ارداس ہوئی تے پھیر سردار آہلووالیا نے سنگتاں نوں سمبودھن کیتا، “خالصہ جی، ایہہ وساکھی دا دہاڑا اک یادگاری دہاڑا ہے۔ وہگرو دی کرپا نال سانوں ایہہ جت پراپت ہوئی ہے، اس لئی سانوں اکتھّ قربانیاں دینیاں پئیاں نے۔ اساں بہت ہی شکتی شالی دشمن نوں بھانج دتی اے۔ پر اس نال ساڈے اندر ہنکار دی بھاونا نہیں پیدا ہونی چاہیدی۔ گورو دے واک 'من نیواں متّ اچی' نوں چیتے رکھدیاں ہویاں، ہن سانوں اپنی اس جنتا دی سیوا کرنی چاہیدی ہے، جس نے ساڈی خاطر دکھ جھلے نے؛ کشٹ بھوگے نے۔ اس وچ اسیں جات-پات دا بھید-بھاو نہیں ورتنا۔ پنجاب دی سمچی جنتا ساڈی اپنی جنتا ہے۔ اساں ساریاں نوں راحتَ پہچاؤنی ہے تے سریاں دے جیون نوں سکھی بناؤن دے یتن کرنے نے۔ دسم گورو نے پنجاب نوں ستنتر کرن دا جہڑا سپنا دیکھیا سی...اس سپنے تے اس آزادی دے ارتھ صرف ایہی سن۔”
دیوان واہگورو جی کا خالصہ، واہگورو جی کی فتح' دے جیکاریاں نال گونج اٹھیا۔
جسا سنگھ دی عمر ہن پنجاہ دے لگبھگ سی۔ داڑھی دے سارے وال چٹے ہو چکے سن۔ چہرے اپر اک انوٹھی آبھا سی، جہڑی سنگھرش دی بھٹھی وچ تپ کے آئی سی۔ اوہناں دھیمی تے درڑھ آواز وچ اپنی گلّ جاری رکھی، “اس سمیں ساڈے ساہمنے دو ہی مکھ کارج نے—ہرمندر تے سروور دا مڑ نرمان تے دوجا، لاہور نوں مکت کروا کے اسنوں ستنتر پنجاب دی ستنتر راجدھانی بناؤنا۔”
من موہن دے اپنی کلا راہیں پنتھ دی جہڑی سیوا کیتی سی، اسدی سلاگھا کردیاں ہویاں، اسنوں سروپا بھینٹ کیتا گیا۔
خالصے کول دھن دی کمی نہیں سی۔ ہرمندر تے سروور دے مڑ نرمان کم اسے دن آرنبھ کر دتا گیا تے گورو گرنتھ صاحب دے روزانہ پرکاش لئی گرنتھی نیوکت کر دتے گئے۔
ooo
اس سمیں لاہور دا صوبیدار کابلی ملّ سی۔ اوہ شہر نوں اپنے بھانجے امیر سنگھ دے حوالے کرکے آپ دو ہزار ڈوگرے بھرتی کرن لئی گیا ہویا سی۔ اس موقعے دا لابھ لیندیاں جسا سنگھ، جےَ سنگھ، ہری سنگھ تے گزر سنگھ بھنگی، دو ہزار سواراں نوں نال لے کے، راتو رات، باگوان پور جا پہنچے۔ قلعے وچ کم کرن والے پوربیاں نال گل بات کیتی گئی، پر اوہناں گداراں والی بھومکا نبھاؤن توں صاف انکار کر دتا۔ میہر چند وی، جہڑا قلعے دے اندر باہر دا سارا حالَ جاندا سی، اس سمیں اس مہم وچ شامل سی۔ اسنے جسا سنگھ نوں کیہا، “باگوان پور وچ غلام رسول، اشرف، باقر، چنوں تے میہر سلطان ناں دے ارائیں رہندے نے۔ اوہ قلعے وچ مالیگری کرن جاندے نے۔ میں اوہناں نوں جاندا ہاں، اوہ پنجابی نے تے پنجاب نوں پیار وی کردے نے، تسیں اوہناں نال گلّ کرکے دیکھو...”
“ٹھیک ہے۔ اوہناں دا اک آدمی، جہڑا اوہناں دا مکھیا ہوئے، بلاء لیاؤ۔” سردار نے آگیا دتی۔
میہر چند آرائیاں دے مکھیئے غلام رسول نوں بلاء لیایا تے اسنوں سردار کول چھڈّ کے آپ اتھوں ٹل گیا۔
“تہاڈا ناں کی اے؟” جسا سنگھ نے پچھیا۔
“غلام راسول جی۔” اسنے اتر دتا۔
“کی کم کردے او؟”
“قلعے 'چ مالی آں جی۔”
“کی تسیں ساڈی کجھ مدد کر سکدے او؟”
“کیوں نہیں جی۔ تسیں ہمیشہ ساڈی مدد کردے رہے ہو تے کر وی رہے ہو جی۔ جے اسیں وی تہاڈی کوئی مدد کریئے تاں سانوں بڑی خوشی ہوئےگی جی۔” غلام رسول چالی پنتالی سال دے لگبھگ سی۔ سنگھنی کالی داڑھی، نروآ سریر تے چہرے اتے سنجیدگی سی۔
“قلعہ اس سمیں ابدالی دے قبجے وچ ہے، اسنوں آزاد کرواؤن وچ سانوں تہاڈی مدد دی لوڑ ہے۔”
“سردار جی اسیں ہمیشہ تہاڈے نال ہاں۔ جو کہوگے، جدوں کہوگے، کرن لئی تیار ہاں۔” غلام رسول دے بناں کسے جھجک دے، درڑھ آواز وچ اتر دتا تے پھیر بولیا، “تسیں ایہہ نہ سمجھنا کہ کیونکہ ابدالی مسلمان ایں، اس لئی اسیں اسدے نال ہاں۔ ساڈی نظر وچ اوہ اک ولائتی لٹیر اے۔ لٹمار کرن آؤندا ہے تاں کسے ہندو-مسلمان نوں نہیں بخشدا۔ ہن خالصے نے اسدا منہ توڑ جواب دتا تاں لٹّ دا ناں جہاد رکھ لیا۔ پنجاب دی آزادی تہاڈی ای نہیں، ساڈی وی آزادی ہے۔”
دیش بھگتی دی بھاونا وچ ڈبیا غلام رسول ابل پیا تے جسا سنگھ حیرانی نال اوہدے منہ ولّ ونہدے رہے۔
“دسو ساڈے لئی کی حکم اے؟” غلام رسول نے سردار نوں چپّ دیکھ کے پچھیا۔
“اسیں چاہندے ہاں کہ ساڈی فوج کابلی ملّ دے واپس آؤن توں پہلاں ہی قلعے وچ داخل ہو جاوے۔”
“ایہہ کم تاں اج ہی ہو سکدا اے جی۔ اسیں رات نوں قلعے دی کندھ وچ اجیہے تھاں پاڑ پا دیانگے کہ کسے پتہ ای نہ لگے۔”
...تے غلام رسول تے اسدے ساتھیاں نے قلعے دی کندھ وچ ایڈا پاڑ پا دتا کہ ہری سنگھ تے گزر سنگھ بھنگی تے ہور سردار سہجے ہی قلعے وچ پرویش کر گئے۔ ایہہ وساکھی بدی 11 سمت 1822 ارتھات 6 اپریل 1765 دی گلّ ہے۔ سویرے کابلی ملّ دے بھانجے امیر سنگھ نے شہر دیاں کندھاں ولوں کجھ توپ-گولے داگے پر تارہ سنگھ مجنگ والے کل پنجہ گھوڑسوار نال لے کے اسدی انمنی فوج نوں بھجا دتا تے امیر سنگھ تے کابلی ملّ دے جوائی جگن ناتھ نوں گرفتار کر لیا۔ شہر تے قلعے دوہاں اپر خالصے دا قبضہ ہو گیا۔
کجھ سکھ سینکاں نے شہر وچ لٹّ مچا دتی۔ ایہہ دیکھ کے شہر دے پتونتے سید میر ناتھو، حافظ قادر بخش، میاں محمد عاشق، چودھری روپا لال، کشن سنگھ تے سہارا سنگھ سرداراں کول آئے تے اوہناں نوں کیہا، “اس شہر نوں 'کوٹھا گورو' کیہا جاندا ہے۔ اتھے چوتھے گورو رام داس دا جنم ہویا سی، اس لئی اسدی رکھیا کیتی جائے تے اتھے کسے قسم دی گڑبڑ نہ ہوئے۔”
ایہہ گلّ منّ لئی گئی۔ شہر دے دروازے بند کر دتے گئے تاں کہ باہروں لٹّ مچاؤن والے اندر نہ آ سکن تے شہر وچ ڈونڈی پٹوا دتی گئی کہ جہڑا کوئی لٹمار کریگا، اسنوں سخت سزا دتی جائیگی۔ ہری سنگھ تے جھنڈا سنگھ نے شہر دا چکر لا کے امن بحال کر دتا۔

راجدھانی لاہور دی جت توں بعد پورا پنجاب خالصے دے ادھیکار وچ آ گیا۔ جس طرحاں 'سلتانل قوم' بھاوَ 'پنتھ دے بادشاہ' سردار جسا سنگھ آہلووالیا نے ستمبر 1761 وچ لاہور اپر قبجہ کرکے سکہ جاری کیتا سی، ہن وی جاری کیتا گیا جس اپر اوہی شبد اکرے گئے جہڑے سکھ راج دے پہلے ستھاپک بندہ بہادر نے اپنی موہر اپر اکیرے سن۔ سدھے پاسے ایہہ شبد سن—
'دیگ تیغ فتح او نصرت بیدرنگ،
یافت از نانک گورو گوبند سنگھ'۔
(بھاوَ دیگ اتے تیغ جہڑے دان دے پرتیک ہن۔ جت سہج آسرا گورو نانک دیوَ جی اتے گورو گوبند سنگھ جی توں پراپت کیتی ہے۔ دوجے شبداں وچ بندہ بہادر نے ایہہ سپشٹ کر دتا کہ مفت لنگر تے تلوار، جت تے برکت مینوں گورو نانک دیوَ جی تے گورو گوبند سنگھ جی توں پراپت ہوئی ہے۔)
اس دے دوجے پاسے ایہہ شبد سن—
جبر دارول سلطنت لاہور سنوت 1822.'
(بھاوَ ایہہ سکہ لاہور توں سنوت 1822. نوں جاری کیتا گیا۔)
ایہی سکہ ساریاں مسلاں دے سرداراں نے اپنیاں مسلاں وچ جاری کر دتا تے بعد وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ نے وی نے جاری کیتا۔ صرف سکہ ڈھالن دا ستھان تے سنوت ہی لوڑ انوسار بدلیا گیا۔
ooo
1765 توں 1766 تک احمد شاہ ابدالی نے ہندوستان ولّ منہ نہیں کیتا۔ افغانستان وچ ہی کافی سمسیاواں سن۔ اوہ اوہناں نوں سلجھاؤن وچ لگیا ہویا سی۔ دوجا، سارے پنجاب اپر سکھاں دا قبجہ ہو چکیا سی۔ جمنا توں سندھ تک کوئی اجیہا علاقہ نہیں سی، جس اپر اسدا ادھیکار ہوئے تے کتے وی اسدا حکم چلدا ہوئے تے حمایتی ہون۔ پھیر وی اسنوں پیسے دی بھکھ سی تے اوہ مڑ حملہ کرن دا بہانہ لبھّ رہا سی۔
اخیر بہانہ ہتھ لگیا۔ میر قاسم نے ابدالی نوں سدا بھیجیا کہ اوہ اسنوں مراد آباد دے تخت اپر بٹھاؤن وچ مدد کرے، جس اپروں انگریزاں نے اسنوں لاہ دتا سی۔ نومبر 1766 دے اخیرلے ہفتے احمد شاہ سندھ دریا نوں پار کرکے 4 دسمبر نوں گجرات پہنچ گیا۔ اوہ چاہندا سی پنجاب وچوں نکل کے جلدی توں جلدی دلی پہنچیا جائے تے واپسی اپر سکھاں نال نجٹھیا جائے۔ پر سکھاں نے آپدے گریلا یدھ نال پنجاب وچ ہی اسدا لکّ توڑ چھڈیا۔ خالصے نے 11 جنوری 1767 نوں جہان خاں دی کمان وچ اگے ودھ رہے ابدالی دے ہراول دستے اپر امرتسر دے نیڑے اک زبردست دھاوا بول دتا۔ گھمسان دی لڑائی ہوئی، جس وچ پنج چھ ہزار درانی کھیت رہے تے ہار کے پچھے ہٹ گئے۔
خود ابدالی، جہان خاں دی مدد لئی گیا۔ پر سکھ کدھرے دکھائی نہیں دتے۔ اوہناں نوں ساہمنے آؤن دی ضرورت ہی نہیں سی۔ اوہ اگے ودھ رہی افغان فوج دا پچھا کر رہے سن تے جتھے کتے داء لگدا سی، دھاوا بول دندے سن تے دشمن دا نقصان کرکے پرط جاندے سن۔ جہان خاں پچھوں خالصے دی دوجی وڈی ٹکر نصیر خاں بلوچ نال ہوئی۔ اس ٹکر وچ نصیر خاں بری طرحاں ہاریا۔ سکھ شاہ دا سارا سامان کھوہ کے لے گئے۔ اوہ جہڑا قابلی میویاں نال لدیا اوٹھاں دا قافلہ نال لے کے آیا سی، سکھاں نے اوہ وی لٹّ لیا۔ اس دے علاوہ چمبا دے راجے نے افغان فوج لئی جہڑا آٹا-دانہ بھیجیا سی، اوہ وی کھوہ لیا گیا۔
بیاس تے ستلج دے وچکار خالصے نے شاہ دی حالت اینی پتلی کر دتی کہ اوہ دلی پہنچن دا خیال چھڈّ کے واپس قابل پرط گیا۔
ایہہ ابدالی دا اٹھواں تے اخیرلا حملہ سی پر اسنوں پیسے دی سخت لوڑ سی، اس لئی اسنے 1769 تے 1770 دے دسمبر جنوری وچ آؤن دی کوشش وی کیتی، پر پیشاور توں اگے نہیں ودھ سکیا۔ شاہ ہن بڈھا ہو گیا سی تے خالصے دی نویں شکتی نال ٹکراؤن توں اسمرتھ سی۔ ہرمندر نوں بارود نال اڈاؤن سمیں پھٹیاں اٹاں دی اک کینکر اسدے نکّ اپر وی وجی سی، جس نال زخم ہو گیا تے اوہ زخم ہولی ہولی ناسور بن گیا سی۔ ناسور نال سارا نکّ گل گیا سی تے اسے نال 14 اپریل 1772 وچ شاہ دی موت ہو گئی۔ ٹھیک اسے دن خالصے نے سندھ پار کرکے پشاور اتے دھاوا بولیا تے اسنوں لٹّ لیا۔
1761 نوں جدوں خالصے نے لاہور اپر قبجہ کیتا، ادوں مگلانی بیگم دی حالت بڑی خراب سی۔ اسدے غریبی دے دن چل رہے سن۔ ایہہ دیکھ کے احمد شاہ نے اسنوں ضلع سیالکوٹ دی زمین دے دتی، جسدی آمدن 30 ہزار روپئے سالانہ سی۔ بیگم نے تہمس خاں مسکین نوں سیالکوٹ وچ اپنا ملازم لا دتا تے آپ اوہ شہباز کھوازا سرا نال جموں وچ رہن لگّ پئی۔ لاہور وانگ جموں وچ وی بیگم دی عیاشی دیاں کہانیاں ساریاں دی زبان اپر چڑھ گئیاں۔ اینی بدنامی ہوئی کہ بیگم جموں چھڈّ کے پرمنڈل چلی گئی۔ اتھے اوہ شہباز نال شادی کرکے باقاعدہ گرہست جیون بتاؤن لگی۔ تہمس خاں مسکین نے بیگم دی چھوٹی بیٹی نوں ایہہ سوچ کہ کتے ماں دی صحبت وچ اوہ وی خراب نہ ہو جائے، اپنی وڈی بھین عمرہ کول دلی بھیج دتا۔ ہن تہمس خاں نے وی بیگم دا ساتھ چھڈّ دتا سی تے اوہ جین خاں کول سرہند چلا گیا سی۔
وارث شاہ جوگی بن کے سارے پنجاب وچ گھمیاں۔ ساری اتھل پتھل دیکھی تے ایہہ وی دیکھیا کہ جوگی، جوگی نہیں ہندے صرف پاکھنڈی ہندے نے۔ اخیر اوہ اپنے پنڈ جنڈیالا شیر خاں پرط آیا تے شادی کرکے گرہست جیون بتاؤن لگیا تے 1765 وچ اپنا مہاکاو 'ہیر' مکمل کیتا۔
لکھیا ہے—:
'یاراں سانوں آن سوال کیتا
عشقَ ہیر دا نواں بنائیے جی
ایس پریم دی جھوک دا سبھ قصہ
ڈھنگ سوہنے نال سنائیئے جی
یاراں نال مجلساں وچ بہہ کے
مزہ ہیر دے عشقَ دا پائیے جی۔
وارث نے ہیر دے عشقَ نوں انج بیان کیتا کہ اس وچ پنجاب دی آتما نوں سمو دتا۔ ہالی پالی اس نوں جھومّ جھومّ کے گاؤندے ہن تے لوک مجلساں وچ بیٹھ کے آنند ماندے ہن۔
بھوپ سنگھ نے وی اپنے پنڈ جنڈیالا شیر خاں وچ آ کے کھیتی دا کم سنبھال لیا۔ اس نے اپنی منہ بولی بھین صابو دا ویاہ من موہن نال کر دتا۔ میہر چند وی اسدا منہ بولیا چھوٹا بھرا سی۔ بھین دا ویاہ کرن پچھوں اسنے ماں نوں کیہا، “ماں ہن اسیں چھوٹے ویرے میہر چند دا ویاہ کراںگے۔ اوہ لاڑا بنیگا، ویاہ کے لاڑی گھر لیائیگا تے پریوار ودھائیگا۔ میری عمر ہن چالی سال توں اپر اے۔ میں شادی نہیں کراں گا۔”
تے بھوپ سنگھ نے شادی نہیں کیتی۔ اوہ اک اجیہا صوفی فقیر سی، جس نے گرہستی رہندیاں ہویاں سنیاس دھارن کیتا ہویا سی۔ اوہ کبیر وانگ 'اک انسان سی، نہ ہندو سی نہ مسلمان سی۔' اوہ ساریاں دی سیوا کردا سی تے دکھ-درد وچ ہریک دے کم آؤندا سی۔ اپنے گوانڈھی وارث شاہ نال اسدی خوب بندی سی۔ اوہ اکثر اکٹھے بیٹھ کے ساہت تے درشن دیاں گلاں کردے تے ودھیرے سماں چنتن وچ بتاؤندے۔ کئی واری وارث اپنی 'ہیر' پڑھ کے سناؤندا تے بھوپ سنگھ نقطیاں اپر داد دندا، “واہ! واہ! توں پنجاب نوں سمجھیا اے تے اپنے آپ نوں وی۔ واقعی—:
'وارث شاہ سخن دا وارث
کتے نہ اٹکیا ولیا'۔”
بھوپ سنگھ نے وارث شاہ دیاں سطراں ہی دہرائیاں تے گلّ جاری رکھی، “دیکھ وارسا، جس طرحاں تیرے وچ کوئی بھلیکھا، بھٹکن جاں کوئی کھوٹ نہیں، اسے طرحاں بلہے شاہ 'چ وی کوئی بھلیکھا، بھٹکن جاں کوئی کھوٹ نہیں۔ ایہی کویتا ہے، ایہی لوک ساہت ہے۔ کبیر دی وی ایہو وشیشتا اے۔ اسدا اک پد اے—:
'سادھو ایسا چاہیئے جیسا سوپ سبھائے
سار سار گہے تھوتھا دے اڈائے'۔”
“بھوپ سیاں توں وی تاں اک اجیہا ای سادھو ایں۔ میری خوش قسمتی اے کہ مینوں تیرے ورگا دوست تے گوانڈھی ملیا۔” وارث نے مسکراؤندیاں ہویاں کیہا تے بھوپ سنگھ وی مسکراؤن لگّ پیا۔
ooo سماپت ooo