ਇੱਕ ਦਿਨ ਮੈਂ ਪਿੰਡ ਦੀ ਸੱਥ ਕੋਲ਼ ਦੀ ਲੰਘ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸੱਥ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਸਾਰਾ ਬੜੀ ਸੰਘਣੀ ਅਤੇ ਠੰਡੀ ਛਾਂ ਵਾਲਾ ਬੋਹੜ ਸੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਅੱਜ ਤੋਂ ਕਈ ਦਹਾਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਬੋਹੜ ਦਾ ਬੂਟਾ ਕਿਸੇ ਭਲੇ ਪੁਰਸ਼ ਨੇ ਲਾਇਆ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਆਪੇ ਹੀ ਉੱਗਿਆ ਹੋਵੇਗਾ , ਜੋ ਅੱਜ ਵੱਡਾ ਦਰੱਖਤ ਬਣ ਕੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਤਨ ਮਨ ਨੂੰ ਠੰਢਕ ਪਹੁੰਚਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਲੰਘਦਾ ਹੋਇਆ ਮੈਂ ਬੋਹੜ ਦੀ ਠੰਢੀ ਛਾਂ ਹੇਠ ਕੁੱਝ ਦਮ ਲੈਣ ਅਤੇ ਆਰਾਮ ਕਰਨ ਲਈ ਰੁਕ ਗਿਆ। ਥੜ੍ਹੇ ਤੇ ਕੁੱਝ ਬਜ਼ੁਰਗ ਅਤੇ ਨੌਜਵਾਨ ਤਾਸ਼ ਖੇਡ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਮਜ਼ਾਕ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੂਰੀ ਤੇ ਦੋ ਅੱਧਖੜ ਉਮਰ ਦੇ ਆਦਮੀ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਾਲ -ਚਾਲ ਪੁੱਛ ਕੇ ਥੱਕਿਆ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਕੋਲ਼ ਹੀ ਥੜ੍ਹੇ ਤੇ ਲੇਟ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਮੇਰੇ ਕੰਨੀਂ ਪੈ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਗੱਲਾਂ ਕੁੱਝ ਦਿਲਚਸਪ ਲੱਗੀਆਂ ਅਤੇ ਮੈਂ ਅੱਖਾਂ ਮੀਚ ਕੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ਼ ਕੰਨ ਉੱਧਰ ਕਰਕੇ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਨ ਲੱਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਤਾਰਾ ਸਿਆਂ ਐਂ ਲੱਗਦੈ , ਜਿਵੇਂ ਹੁਣ ਦੇ ਜੁਆਕਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਆਕਤ, ਸ਼ਰਮ ਨਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਬਚੀ ਈ ਨੀਂ”।

“ਬਿਲਕੁਲ ਸਹੀ ਕਿਹਾ ਧਰਮ ਸਿਆਂ, ਜਦੋਂ ਸਕੂਲੇ ਭੇਜਦੇ ਆਂ, ਨਾ ਉਥੇ ਪੜ੍ਹਦੇ ਨੇ, ਨਾ ਘਰ ਆ ਕੇ ਕੋਈ ਕਿਤਾਬ ਚੱਕਦੇ ਨੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਘਰ ਵਿੱਚ ਨਾ ਮਾਪਿਆਂ ਦਾ ਡਰ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਨਾ ਉਹ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਮਾਸਟਰਾਂ ਤੋਂ ਡਰਦੇ ਨੇ। ਜਦੋਂ ਦੋਨਾਂ ਪਾਸਿਓਂ ਡਰ ਅਤੇ ਸ਼ਰਮ ਚੱਕੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਵਿਗੜਨ ਨੂੰ ਦੇਰ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦੀ।"

ਮੈਂ ਵੀ ਇਸ ਤਜਰਬੇ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਦਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਤਾਰਾ ਸਿਉਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਬੋਲਣਾ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ,” ਇਹਦੇ ਵਿੱਚ ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦੈ ਮਾਪਿਆਂ ਅਤੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦੋਨਾਂ ‘ਚ ਕਿਤੇ ਨਾ ਕਿਤੇ ਕੋਈ ਕਮੀ ਜ਼ਰੂਰ ਐ।”

"ਉਹ ਕਿਵੇਂ ?" ਧਰਮ ਸਿਉਂ ਬੋਲਿਆ।

"ਹੁਣ ਰੋਜ਼ ਅਸੀਂ ਦੇਖਦੇ ਈ ਆਂ,ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਲੜਾਈ-ਭਿੜਾਈ, ਗਾਲ੍ਹੀ-ਗਲੋਚ, ਨਸ਼ਾ-ਪੱਤਾ ਜਿਵੇਂ ਆਮ ਹੀ ਹੋ ਗਿਐ ਕਿਉਂਕਿ ਵੱਧ ਸਮਾਂ ਤਾਂ ਬੱਚੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ ,ਜਦੋਂ ਆਥਣੇ ਪਿਉ ਦਾਰੂ ਪੀ ਕੇ ਆਵੇ ਅਤੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਕੁੱਟਮਾਰ ਹੋਵੇ , ਬੱਚੇ ਇਹ ਸਾਰਾ ਕੁੱਝ ਦੇਖਦੇ ਈ ਨੇ। ਪਹਿਲਾਂ ਵੱਡੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਕੱਠੇ ਹੁੰਦੇ ਸੀ, ਛੋਟੇ ਵੱਡਿਆਂ ਤੋਂ ਡਰਦੇ ਅਤੇ ਸ਼ਰਮ ਮੰਨਦੇ ਸੀ ਪਰ ਹੁਣ ਪਰਿਵਾਰ ਛੋਟੇ ਹੋ ਗਏ, ਨਾ ਕੋਈ ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਸਿਖਾਉਣ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਉਪਰੋਂ ਇਹ ਮਬੈਲ ਫੋਨਾਂ ਨੇ ਸਭ ਦਾ ਬੇੜਾ ਗਰਕ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਇਸ ਤੋਂ ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਹੀ ਕੋਈ ਦੇਖਦਾ ਸੁਣਦਾ ਹੋਵੇ, ਲੜਾਈ ਭਿੜਾਈ, ਦੂਸ਼ਣਬਾਜ਼ੀ, ਗੁੰਮਰਾਹ ਕਰਨ ਆਲ਼ੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੇਖੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਨੇ, ਜੋ ਕੁਰਾਹੇ ਪਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਨੇ।”

"ਗੱਲ ਤਾਂ ਤੇਰੀ ਸਹੀ ਐ" ਧਰਮ ਸਿਉਂ ਜਿਵੇਂ ਕੁੱਝ ਸੋਚਣ ਲੱਗਿਆ ਤੇ ਫਿਰ ਉਹ ਬੋਲਿਆ,"ਨਾ ਇਹ ਸਕੂਲਾਂ ਆਲ਼ਿਆਂ ਦਾ ਵੀ ਤਾਂ ਕੋਈ ਫ਼ਰਜ਼ ਬਣਦੈ ਬਈ ਜੁਆਕਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸਿਖਾਉਣ ਤੇ ਮਾੜੀਆਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿਣ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਣ।" ਧਰਮ ਸਿਉਂ ਦੀ ਗੱਲ 'ਚ ਰੋਸ ਅਤੇ ਚਿੰਤਾ ਸੀ ।

"ਹਾਂ, ਉਹ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਤਾਂ ਨੇ ਪਰ ਕੁੱਝ ......।"

"ਪਰ ਕੁੱਝ ਕੀ ?" ਧਰਮ ਸਿਉਂ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ।

ਤਾਰਾ ਸਿਉਂ ਨੇ ਕਿਹਾ, " ਲੈ ਸੁਣ ,

ਇੱਕ ਦਿਨ ਮੈਂ ਜਿੰਦਰ ਕੇ ਘਰੇਂ ਗਿਆ, ਉਹ ਮੈਸ੍ਹ ਨੂੰ ਸੰਨ੍ਹੀ ਰਲ਼ਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹਦੀ ਕੁੜੀ ਨੇ ਮੇਰੇ ਬੈਠਣ ਲਈ ਮੰਜਾ ਡਾਹ ਦਿੱਤਾ । ਮੈਂ ਸੁਤੇ ਸੁਭਾਅ ਉਸ ਨੂੰ ਪੁੱਛ ਲਿਆ, "ਭਾਈ ਗੁੱਡੀ ਕਿਹੜੀ ਜਮਾਤ ‘ਚ ਪੜ੍ਹਦੀ ਐਂ?"

“ਤਾਇਆ ਬਾਰ੍ਹਵੀਂ 'ਚ” ਉਹ ਕਹਿੰਦੀ ।

"ਫਿਰ ਤਾਂ ਬੋਰਡ ਦੀ ਜਮਾਤ ਐ , ਵਧੀਆ ਨੰਬਰ ਲਈਂ , ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਤੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਨਾਂ ਰੌਸ਼ਨ ਕਰੀਂ।"

ਮੇਰੇ ਐਨਾ ਕਹਿਣ ‘ਤੇ ਉਹ ਬੋਲੀ, “ਤਾਇਆ ਕਿਹੜੇ ਨੰਬਰ, ਇੱਕ ਦੋ ਪੀਰੀਅਡ ਹੀ ਲੱਗਦੇ ਨੇ, ਬਾਕੀ ਤਾਂ ਲੱਗਦੇ ਈ ਨੀਂ।”

“ਕੀ ਗੱਲ ਮਾਸਟਰ ਪੂਰੇ ਨੀਂ ?” ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ ।

"ਨਾ ਤਾਇਆ ਮਾਸਟਰ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਪੂਰੇ ਨੇ ਪਰ......"

ਉਹ ਗੱਲ ਕਰਦੀ ਕਰਦੀ ਰੁਕ ਗਈ ਸੀ।

ਮੈਂ ਕੁੜੀ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਤੇ ਉਦਾਸੀ ਦੇਖੀ ਤੇ ਫਿਰ ਪੁੱਛਿਆ, “ ਜੇ ਸਾਰੇ ਪੂਰੇ ਨੇ ਤਾਂ ਫਿਰ ਦਿੱਕਤ ਕੀ ਐ ?"

ਉਹ ਬੋਲੀ "ਤਾਇਆ ਸਾਡੇ ਟੀਚਰ ਨੇ, ਕਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਚੰਗਾ ਨੀਂ ਲੱਗਦਾ, ਕੁੱਝ ਵਿੱਚ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਨੇ ਜਿਹੜੇ ਕਦੀ ਵੀ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਨਹੀ ਆਉਂਦੇ,ਵਿਹਲੇ ਇੱਧਰ-ਉੱਧਰ ਫਿਰ ਕੇ, ਖਾ ਪੀ ਕੇ ਮੁੜ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਅਸੀਂ ਸਾਰਾ ਕੁੱਝ ਦੇਖਦੇ ਆਂ ਪਰ ਕਿਹਨੂੰ ਕਹੀਏ, ਸਾਨੂੰ ਤਾਂ ਡਰ ਐ ਕਿਤੇ ਅਸੀਂ ਫ਼ੇਲ੍ਹ ਹੀ ਨਾ ਹੋ ਜਾਈਏ।"

"ਫ਼ੇਲ੍ਹ ਕਾਹਨੂੰ ਹੋਮੋਂਗੇ , ਤੂੰ ਤਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ‘ਚ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਐਂ। ਅੱਛਾ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਸਕੂਲ ਦੇ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਨੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ।” ਮੈਂ ਕਿਹਾ।

"ਤਾਇਆ ਅਸੀਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਨੇ ਕਈ ਵਾਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਐ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਦਫਤਰ ਕੋਲ਼ ਜਾ ਦੇਖਦੇ ਆਂ ਤਾਂ ਉਹ ਹੀ ਟੀਚਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਖਾ ਪੀ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ। ਪਤਾ ਨੀਂ ਰੋਜ਼ ਹੀ ਐਨੀਆਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਗੱਲਾਂ ਨੇ ਜਿਹੜੀਆਂ ਮੁੱਕਦੀਆਂ ਈ ਨੀਂ।"

“ਇਹ ਤਾਂ ਬੜੀ ਮਾੜੀ ਗੱਲ ਐ ।" ਮੈਂ ਕਿਹਾ ।

ਐਨੇ ਨੂੰ ਜਿੰਦਰ ਮੈਸ੍ਹ ਨੂੰ ਸੰਨ੍ਹੀ ਰਲਾ ਕੇ ਆ ਗਿਆ ਤੇ ਉਹ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਕਰਦਾ ਨਾਲ਼ੇ ਸ਼ਾਇਦ ਸਾਡੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, ‘ਤਾਰਿਆ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਐਨੇ ਪੈਸੇ ਵੀ ਨੀਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਜੁਆਕਾਂ ਨੂੰ ਟੂਸ਼ਨਾਂ ਤੇ ਲਾ ਦੇਈਏ....।"

ਤਾਰਾ ਸਿਉਂ ਅੱਗੇ ਗੱਲ ਸੁਣਾ ਹੀ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸਦਾ ਪੋਤਾ ਲਾਡੀ ਉਸਨੂੰ ਬੁਲਾਉਣ ਆ ਗਿਆ “ਬਾਪੂ ਆ ਜਾ ਚਾਹ ਪੀ ਲੈ ਆ ਕੇ।”

ਤਾਰਾ ਸਿਉਂ ਗੱਲ ਅਧੂਰੀ ਹੀ ਛੱਡ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪੋਤੇ ਨਾਲ਼ ਘਰ ਵੱਲ ਤੁਰ ਪਿਆ। ਧਰਮ ਸਿਉਂ ਵੀ ਹੌਲ਼ੀ-ਹੌਲ਼ੀ ਉੱਠਿਆ, ਥੜ੍ਹੇ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਪਈ ਆਪਣੀੇ ਜੁੱਤੀ ਪਾਈ ਤੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵੱਲ ਚੱਲ ਪਿਆ। ਸੱਚਮੁੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੱਲਬਾਤ ਹਕੀਕੀ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਬੱਚੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਪੱਖੋਂ ਕਮਜ਼ੋਰ ਮਾਪੇ ਕਿੰਨੇ ਬੇਵੱਸ ਨੇ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸਾਡਾ ਅਧਿਆਪਕ ਵਰਗ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਅਜਿਹੇ ਸੁੱਤੀ ਜ਼ਮੀਰ ਵਾਲ਼ੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਖੁਦ ਤਾਂ ਬਦਨਾਮ ਹੁੰਦੇ ਹੀ ਨੇ, ਪੂਰੇ ਅਧਿਆਪਕ ਕਿੱਤੇ ਨੂੰ ਵੀ ਬਦਨਾਮ ਕਰ ਰਹੇ ਨੇ। ਜਿਸ ਨਾਲ਼ ਈਮਾਨਦਾਰੀ ਨਾਲ਼ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣ ਕੇ ਨਮੋਸ਼ੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਸੋਚਾਂ ਦਾ ਵਹਿਣ ਪਤਾ ਨੀ ਕਿੰਨੀ ਦੇਰ ਵਗਦਾ ਰਿਹਾ।